HEN BROFFESOR ~ Huw Walters yn cyflwyno

    Eneiniog fardd o anion - yw Meudwy,
         Gem hudol a diddan;
      Gwelwch, mae’n Gymro gwiwlan
      Yn ein cerdd mae’n frenin cân.

Felly y canodd Trebor Mawddwy i William Owen o Gwmllwchwr ym mhlwyf Llan­dybie ym 1888. Go brin fod llawer o ddarllenwyr Y Casglwr yn gyfarwydd â'i enw nac ychwaith a'i ffugenwau ('roedd ganddo dri ohonynt - Gwilym Meudwy, Gwilym Glan Llwchwr a Professor William Owen), ond yr oedd William Owen yn un o'r ychydig Gymry a fu byw ar gynnyrch ei awen.

Fe'i ganwyd yn ôl ei hunan­gofiant sy'n dwyn y teitl ymhongar Ymhob Gwlad y Megir Glew, yn Abercenfi, plwyf Llan­dybie ar Orffennaf 23, 1841, yn fab i William a Sarah Owen. Brodor o'r Drenewydd ym Maldwyn oedd ei dad-cu, a chrwydrodd y teulu oddi yno i Lanbadarn Fawr ger Aberystwyth i gadw gweithfa wlân, ac yno ym 1807 y ganwyd y tad.

Bu yntau yn ei dro yn dilyn ei grefft fel gwehydd yng Nghilycwm, Llanwrda a Llan­ymddyfri cyn symud i'r weithfa wlân yng Nghwmllwchwr ym 1836. Ceir cyfeiriad diddorol gan Watcyn Wyn yn Y Diwygiwr, 1902, lle dywaid fod Gwilym Meudwy yn or-ŵyr i John Owen, Machynlleth (1757-1829), un o lenorion anghofiedig y Methodistiaid cynnar ac awdur y gerdd hir Troedigaeth Athens (1788), y cafwyd ymdriniaeth ddiddorol arni gan Dr Derec Llwyd Morgan yn rhifyn Mawrth 1978 o’r Casglwr.

Prentisiwyd Gwilym Meudwy i saer coed yn ardal y Trap ger Llandeilo ym 1856 ond dych­welodd at ei dad i weithfa wlân Cwmllwchwr ymhen tair blynedd. Bu farw ei dad ym 1865 a'i fam ym 1877, ac mae'n debyg mai yn y flwyddyn hon y troes Gwilym yn llenor ac yn fardd.

***

GŴR BYCHAN, boliog ydoedd yn ôl y llun ohono sydd ar rai o'i lyfrynnau, ac yn ôl y rhai a'i cofiai clunherciai o dŷ i dŷ ar bwys ei ffon a'i lwyth llyfrynnau ar ei gefn. 'Roedd yn ymwelydd cyson a'r hen efail yn y Betws, Rhydaman lle magwyd Jim Griffiths a'i frawd Amanwy, ac fel hyn yr ysgrifennodd Amanwy amdano yn ei golofn wythnosol ym mhapur lleol dyffryn Aman ym 1938:

Bu Llanwrtyd a'i ffynhonnau yn gyrchfan poblogaidd gan lowyr a gweithwyr tun dyffryn Aman 'slawer dydd, ac yma hefyd y treuliai Gwilym Meudwy fisoedd yr haf, gan ddychwelyd i Fryn­aman, Llanelli neu Abertawe bob gaeaf. Ac ar y pererindodau blynyddol hyn y gwerthai'r bardd gynnyrch ei awen danbaid, a bu'n cadw argraffwyr Aberdâr, Ystalyfera, Abertawe, Pont­arddulais a Llanelli yn brysur am gyfnod o ryw ddeng mlynedd ar hugain.

Llwyddais i ddod o hyd i ryw ddeunaw o bamffledi a mân lyfrynnau gan Wilym Meudwy, yn ogystal â sicrhau copïau ffoto­graffig o rai defnyddiau o'i waith sydd yn y Llyfrgell Genedlaethol a llyfrgell Coleg y Brifysgol Abertawe. Gwn fodd bynnag na welais bopeth o waith y Meudwy hyd yn hyn. Ar wyneb ddalen ei Llon Lenyddiaeth y Gweithiwr ceir y geiriau - "The 32nd pamphlet published by William Owen of Llandebie", ond y mae lle cryf i amau gwirionedd y gosodiad hwn.

Y llyfryn cyntaf o'i waith a welais yw Diliau Mêl (1879), a dywedir mai hwn yw'r "chwech­ed rhifyn o weithiau llenyddol William Owen". Ond ar glawr Y Golofn (a argraffwyd bedair blynedd yn ddiweddarach) fe'n hysbysir mai hwn yw "y trydydd cynyg o weithiau Gwilym Meudwy". Mae'n amlwg felly na ellir dibynnu ar air y crwydryn.

***

OND BETH am gynnwys y llyfrynnau hyn? Maent yn amrywiol a dweud y lleiaf, yn cynnwys dadleuon dirwestol, darnau hunangofiannol, marwnadau, ymddiddanion, hanes teithiau a mân draethodau "ar destynau moesol ac adeiladol". Derbyniai nawdd gan amryw o wŷr mawr y cyfnod a'r rheini'n weinidogion dylanwadol fel arfer, megis Thomas Rees, Abertawe, Watcyn Wyn, David Saunders a W. E. Prytherch.

Tair ceiniog oedd pris y llyfr­ynnau hyn fel arfer, ond mae'n anodd iawn gwybod sawl copi o bob rhifyn a argreffid. Yn ôl ei ysgrif hunangofiannol yn Odlau Serch (c. 1894) argraffwyd dau gant o gopïau o Rhifyn Llwchwr ym 1892, a mil o gopïau o Amrywiaeth Llên ac Adgof am y Meirw, a Rhyfel y Degwm ym 1891. Y ddau lyfryn olaf hyn, yn ôl tystiolaeth y Meudwy ei hun oedd anturiaethau mwya'i oes. Eto rhaid llyncu'r gosodiad hwn â phinsiaid go lew o halen.

Teithiodd Gwilym ledled y de yn nawdegau'r ganrif ddiwethaf. Treuliodd fisoedd y gaeaf ym 1889/90 ym Mrynaman gan symud oddi yno i Lanelli am gyfnod o dri mis. Symud wedyn i Lansteffan a Llanymddyfri ac i’r ffynhonnau yn Llanwrtyd a Llan­fair ym Muallt, gan ddychwelyd i Abertawe yn crwydro o'r naill lety i'r llall dros dymor y gaeaf dilynol. Bu Aberaeron, Caer­fyrddin ac Aberhonddu yn gyrchfannau poblogaidd ganddo'n ogystal.

***

CAFODD drafferth fwy nag unwaith druan, wrth grwydro o lety i lety. Diddorol odiaeth yw hanes ei helynt ym Mrynaman ym 1889 lle bu'n lletya gyda theulu o Fethodistiaid selog. Fel hyn yr edrydd yr hanes:

Ac nid gwragedd gweddwon yn unig a'i poenai, oblegid bu myfyrwyr Ysgol y Gwynfryn yn Rhydaman yn ddrain yn ei ystlys yn ogystal. Ymffrostiai Gwilym bob amser mai efe oedd athro barddol Watcyn Wyn a Gwydderig, ac wrth ei weld yn clunhercian rhwng y ddau fardd tua chyfeiriad Sgwâr Rhydaman un bore, sylw bachog un o fyfyrwyr y Gwynfryn oedd "Wel, dyna beth yw cloffi rhwng dau feddwl!"

Bu'r Meudwy yn un o gol­ofnau'r achos dirwestol yn nyffryn Aman am flynyddoedd lawer, a tharanodd ganwaith yn erbyn Syr Siôn Heiddyn a drwg­effeithiau llaeth y fuwch goch, er iddo, ar ei addefiad ei hun, godi'i fys bach yn gyson ar un adeg cyn iddo ardystio a throi'n ddirwestwr wrth erchwyn gwely angau ei fam ym 1877.

Gallai siarad o brofiad ynglŷn â'r pethau hyn felly, ac fel moes­olwr y daeth amryw i wybod amdano. Aeth gohebydd y South Wales Daily Post mor bell â'i gymharu â'r Ficer Prichard ar Fai 9, 1894:

Ond 'roedd Gwilym yn fardd yn ogystal, ac yn farwnadwr tan gamp. Go brin i neb bardd, ac eithrio D. Onllwyn Brace ( Y pregethwr nid y chwaraewr rygbi) ganu mwy o farwnadau na'r Meudwy. 'Roedd ganddo feddwl mawr ohono'i hun fel awenydd at hynny, fel y dengys teitl llawn un o'i lyfrynnau mwyaf diddorol: 'Ymhob Gwlad y Megir Glew, cyflwynedig i holl blant Ceridwen a charwyr llên a chân. Hanes bywyd y llenor llachar o lannau’r Llwchwr, - sef y galluog a'r enwog William Meudwy Owen (Gwilym Glan Llwchwr), wedi ei ysgrifennu ganddo ef ei hun ar ddymuniad llu o lenorion gorau'r genedl yn Nghymru ac America, ac i'w gyflwyno hefyd yn garedig gan yr awdwr er llesiant i'r oesau a ddêl'.

Ond 'shimpil ddigon' chwedl gwŷr Cwmaman, yw ei rigymau, er i Ifor Glandeuddwr o Lan­ymddyfri ei lysenwi yn 'Shakespeare y Cymry' ym 1880. Ym 1888 canodd 'Fawlgan i Joseph Morgans Ysw., America', un o blant Brynaman a wnaeth ffortiwn yn Wilkes Barre. Ar ôl seboni gwrthrych y gerdd apelia'r bardd arno i ddylanwadu ar awdurdodau un o Brifysgolion America i gyflwyno gradd D. D. er anrhydedd iddo, oblegid:

Gwell ymatal rhag dyfynnu rhagor!

***

ONI CHAFODD Gwilym ei urddo'n Ddoethor mewn Diwinyddiaeth fe'i gwnaed yn Athro gan fyfyrwyr y Coleg Coffa yn Aber­honddu flwyddyn yn ddiwedd­arach ym 1889, a hyn sy'n esbonio paham y cyfeiria ato'i hun fel 'Professor William Meudwy Owen' yn rhai o'i bamffledi.

Crybwyllwyd eisoes mai fel marwnadwr y gwnaeth enw iddo'i hun, a chanodd gerddi coffa i ddegau lawer o hoelion wyth yr enwadau ymneilltuol, gan gynnwys Williams Pantycelyn, Matthews Ewenni, Tanymarian, David Saunders ac Owen Thomas, Lerpwl. Canodd farwnadau hefyd i Tom Ellis o Gynlas, Athan Fardd y llyfrwerthwr hynod o Abertawe, a chân faith i Danchwa Abercarn ym 1876, er na welais gopi ohoni.

Mae'n anodd meddwl am neb fuasai'n awyddus i hawlio'r gorch­estion llenyddol hyn fel eiddo personol, ond mewn oes pan oedd llên-ladrad yn rhemp dysgodd y Meudwy trwy brofiad chwerw y dylai ddiogelu ffrwyth ei awen, a dyma paham y ceir 'Entered at Stationers' Hall', 'All Rights Reserved' ac 'Ni ellir argraffu y cyfansoddiadau hyn heb ganiatâd yr Awdwr' ar bob un o'i lyfr­ynnau. Er hynny pan âi'n fain arno yntau am ddefnyddiau i lanw cyfrol, ni welai ddim o le mewn dwyn eiddo beirdd a llenorion eraill! Ceir darnau o waith Watcyn Wyn, Gwydderig, Athan Fardd, Meiriadog a Dyfed mewn amryw o'i bamffledi.

Er mai enw'r Meudwy sydd ar glawr Llon Lenyddiaeth y Gweithiwr, ei frawd Joseph Pugh Owen yw awdur y mwyafrif llethol o’r darnau sydd ynddo. Addysgwyd J.P. Owen yng Ngholeg Llanbedr Pont Steffan lle graddiodd ym 1865 gan fwriadu cymryd urddau eglwysig, ond cafodd swydd fel athro mewn ysgol fonedd yn Torrington Square, Llundain. 'Roedd yn gyfarwydd i Syr John Rhys ac ef a roes y manylion am chwedl ogof Owain Lawgoch ger Llyn Llech Owain iddo, - fel y cydnebydd yr Athro yn ei glasur Celtic Folklore: Welsh and Manx.

Brawd arall i'r Meudwy oedd John Owen a briododd â chwaer i'r Parch. D. Avan Griffiths, a phlant o'r briodas hon oedd William Pugh Owen a fu'n offeiriad ym Melbourne, Awstralia, a'r Dr. John Griffith Owen a fu'n feddyg llwyddiannus yn Kingston upon Thames. Eto, mab i chwaer y bardd oedd Edmund Owen Rees o San Fransisco a fu'n Gonsyl Prydeinig Nicaragua.

***

YMDDENGYS felly mai Gwilym Meudwy oedd dafad ddu'r teulu, ond chwarae teg iddo 'roedd yn ymwybodol o'i ddiffygion er gwaetha'i ymffrost, fel y dengys ei ragymadrodd i'w Adgofion am y Meirw. Peidiwch criticeisio gormod, meddai 'ond prynwch fel arfer, gan gymrodor sy'n ceisio ei orau i gadw yr iaith yn fyw, a chael ei fywoliaeth yn onest'.

Bu farw yn Rhydaman ar Fehefin 21, 1902, a chladdwyd ef ym meddrod y teulu ym mynwent eglwys y plwyf, Llandybïe. Fel hyn y canodd Watcyn Wyn ar yr achlysur:

***

Yn Dilyn ceir rhestr o'r llyfrynnau a welais. Ceir yr arwydd * wrth y rheini y gwelais gyfeiriadau atynt ond na lwyddais i ddod o hyd i gopïau ohonynt hyd yn hyn. Croesewir ychwanegiadau at y rhestr hon, a byddaf yn falch o glywed gan ddarllenwyr sydd â chopi neu gopïau o waith y Meudwy.