Y CASGLWR O FÔN gan Dafydd Wyn William
DWY HEN ferch oedd Mary Jones (1807-90) a'i chwaer Ann (1809-96). Hwy, ill dwy, oedd perchnogion ffarm Tŷ Hen Isaf ym mhlwyf Coedana nid nepell oddi wrth bentref Llannerch-y-medd. Hwy hefyd oedd yn amaethu tiroedd y fferm. I'w cynorthwyo i wneud hynny fe gyflogwŷd Richard Hughes (1837-1930) yn was pan oedd yn bur ifanc, ac yn Nhŷ Hen Isaf y bu yn gwasanaethu'n dra ffyddlon dros ysbaid gweddill oes y ddwy hen ferch. Yno y bu hyd ddiwedd ei oes faith ef ei hun. Erbyn hynny ef oedd perchen y fferm. Fe'i cafodd yn rhodd.
Caeodd Mary Jones ei llygaid am y tro olaf ar 9 Medi 1890. I ganlyn ei harwyl ym mynwent Eglwys blwyf Coedana y mae'n bur debygol fod rhai o'r teulu wedi crynhoi ynghyd i ffermdy Tŷ Hen Isaf i wrando darllen ewyllys yr ymadawedig.
Ym mrawddeg gyntaf y ddogfen fe hysbysid mai Richard Hughes y gwas oedd yr ysgutor. Clywyd ymhellach pwy oedd i etifeddu cyfran Mary Jones yn Rhiwmoel Bach a Thŷ Pridd yn Amlwch. Yna caed brawddeg a barodd fodlonrwydd mawr i'r gwas:
- And I give and devise all my undivided moiety or share of and in all the tenement
farm lands and hereditaments called Tŷ Hen aforesaid situate in the said parish
of Coedana unto my said servant Richard Hughes and his wife Margaret Hughes
and their heirs as tenants in common.
Wedi chwys a llafur blynyddoedd wele'r gwas a'i wraig (yr oedd wedi priodi erbyn hyn) yn berchen hanner fferm. Eithr ceid atodiad i'r ewyllys yn datgan nad oeddid i weithredu'r cymynroddion uchod nes marw Ann Jones yr ail hen ferch. Brysiodd hithau i lunio ei hewyllys olaf ar 29 Mawrth 1892. Ni wyddys a oedd cynnwys y ddogfen yn hysbys i'w gwas.
***
FODD BYNNAG fe glywsai ef, bid siŵr, am aml un yn newid ei ewyllys ar yr unfed awr ar ddeg; rhaid oedd llwybro yn ofalus rhag colli ffafr ei feistres. Llwyddodd i wneud hynny. Ar 10 Gorffennaf 1896 fe aeth Ann Jones 'i Iaith' chwedl y Morrisiaid a hithau yn 87 oed. Wedi'r hir ddisgwyl wele Richard Hughes wedi ei ddyrchafu o fod yn was i fod yn feistr. Ef oedd perchen Tŷ Hen Isaf - fferm dros 50 erw.
Ysywaeth yr oedd bron yn drigain oed. Pam na chawsai'r fferm ynghynt? Diau fod pobl y fro yn ei ystyried yn ddyn lwcus and yn cyfrif yr un pryd ei fod yn llwyr haeddu'r cyfoeth a'r tir a ddaeth i'w ran. Bu clod yn feistr Yn drobwynt yn hanes Richard Hughes. Ac yntau wedi byes am flynyddoedd yng nghwmni dwy hen ferch gynnil, gynnil, fe ymroes i fyw yn afrad, afrad. Ie, i rai, afradlonedd yw casglu llyfrau.
***
DEUDDYN o blwyf Llangefni oedd ei rieni - John Hughes (1809-84) a Margaret Jones (1812-55). Richard oedd yr hynaf o wyth o blant a aned iddynt, ac fe'i bedyddiwyd yn Eglwys blwyf Llangefni ar 29 lonawr 1837. Crydd oedd y tad wrth ei alwedigaeth a phreswyliai ef a'i deulu yn Clifton House, Heol yr Eglwys. Medrai sgrifennu a darllen. Gwyddys hyn oherwydd fe etifeddodd Richard rai llawysgrifau a nifer o lyfrau ar ei ôl.
Bu rhai o'r plant, onid y cyfan, mewn rhyw ysgol neu'i gilydd yn Llangefni, a diau fod Richard wedi cael peth addysg. Medrai sgrifennu'n weddol dwt, eithr trwsgl iawn oedd ei sillafu yn Gymraeg a Saesneg. Ni bu'n hir iawn wrth ei wersi yn yr ysgol a cheir hanes amdano yn un ymhlith chwech o weision ar fferm Dyffryn-gwyn - fferm 200 erw - pan oedd yn ddeuddeg oed.
Amaethid y lle hwn gan y Parchedig John Prydderch (17741864). Gwybu Richard Hughes ifanc farw ei fam ar 1 Mehefin 1855. Yn fuan wedi hynny ailbriododd ei dad, â Catherine, gwraig weddw a mam i o leiaf ddau o blant. Credaf fod un plentyn, Ann, wedi ei geni o'r ailbriodas yn 1859. Erbyn y flwyddyn honno yr oedd Richard Hughes yn gertmon yn Nhŷ Hen Isaf.
Ar feysydd y lle hwnnw, yn trin y tir, y treuliodd flynyddoedd gorau ei fywyd. Ceir cipolwg ar ei fywyd beunyddiol mewn dyddiadur a gadwodd dros y blynyddoedd 1874/5. Wele gofnod cyntaf y dyddiadur:
- Ebrill 1874. This Book written to Remember for Mary Jones and Ann Jones Tŷ Hen.
The way with Grefydd and to farm. First y Ddyledswydd Teuluaidd cadwau trwy
Ddarllen pennod pob bore.
Diau fod y gwas wedi ymuno â'r hen ferched yn y defosiwn boreol a thrwy hynny ymgydnabod â'r Ysgrythurau. Edrydd hefyd am y troeon yr âi'r merched i'r capel. Ymaelododd ef ei hunan gyda'r Methodistiaid Calfinaidd yn Llannerch-y-medd, - a gwyddys iddo fod yn ffyddlon a dyfal yn Ysgol Sul Peniel gerllaw Tŷ Hen Isaf - Ysgoldy'r Annibynwyr. Yn niwedd ei oes fe'i hanrhydeddwŷd â Medal Gee. Anturiai rigymu ar dro ac fel hyn y canodd pan fu farw Bwsan y gath:
- Hen fwsan a fu farw
A chanddi cathod bach
Drosti mae pawb yn teimlo
Ac hefyd dros ei rhai bach.
***
YMHEN yrhawg daeth merch ifanc i weini i Blas Medd gerllaw Tŷ Hen Isaf. Yr oedd hi yn wnïadwraig fedrus. Margaret (1863-1935) oedd ei henw a hi oedd merch hynaf y Capten John Williams o Lanfairpwll. Er ei bod hi chwarter canrif yn ieuengach na gwas Tŷ Hen Isaf fe ymserchodd y naill yn y llall a phriodi. Ymgartrefodd gyda'i gŵr a'r ddwy hen ferch.
***
AR MAWRTH 11 1919 fe luniodd ei ewyllys olaf. Rhoddes £100 at Genhadaeth Dramor y Methodistiaid Calfinaidd, ac wele ei drefniant ynglŷn â'i lyfrau:
- I give all my books to the Welsh Library at Bangor and direct the Welsh Library
University College
Bangor North Wales a special label to be inserted made each volume with words to the effect The
Richard Hughes Tŷ Hen Isaf Llanerchymedd Collection of Library Presented to the Welsh Library
University College Bangor North Wales and the bookcases in which the books are placed are given
to the said College to be kept therein, but the said Books and bookcases are not to be given to the
said College until after the death of my wife.
Bu fyw y casglwr llyfrau ugain mlynedd ar ôl rhoi y penderfyniad uchod ar glawr. Nid oes wadu mai Thomas Shankland (1858-1927), Llyfrgellydd Coleg Bangor er 1904, a ddylanwadodd ar Richard Hughes i weithredu fel hyn. Daethant yn bennaf ffrindiau a byddent yn cyniwair arwethiannau llyfrau gyda'i gilydd.
Galwai Shankland yn aml yn Nhŷ Hen Isaf. Mewn llythyr o gydymdeimlad, dyddiedig 2 Tachwedd 1930, fe ysgrifenna Mrs. M.S. Shankland, gweddw'r llyfrgellydd, at weddw Richard Hughes:
- Cofiaf yr amser y byddwn ein dau yn dod i'ch gweled, a'r dadlau mawr ynghylch y
llyfrau
a'u prisiau &c ag yn enwedig os byddai un o'r ddau wedi cael gwell bargen na'r llall...
Bu ymgais aflwyddiannus i gael gan Richard Hughes i drosglwyddo'i lyfrau i'r Llyfrgell Genedlaethol. Fel hyn yr ysgrifenna J.E. Lloyd (1861-1947) at Shankland i'w rybuddio, 31 Awst 1907:
- I came across Hughes, the great book collector yesterday at the house of Mr.
Mathews
of Amlwch. A party of Cambrians from Llangefni had strolled into the garden and as I
arrived Professor Thomas Jones (Glasgow) was trying to persuade him, with the help
of Mr. Mathews (if I am not mistaken) that the Welsh National Library at Aberystwyth
was the proper place to leave them to. He seems a simple homely old man & he told
us (letting, as he says, 'y gath o'r cwd') that his present will leaves them to Bangor,
but that he might of course alter this at any time.
Tebyg fod J.E. Lloyd wedi camddeall Richard Hughes i ryw fesur oherwydd nid oedd y casglwr llyfrau wedi rhoi ei ewyllys ar glawr y pryd hynny.
Diau i Shankland ddal ar rybudd J.E. Lloyd a chael gair pellach â Richard Hughes i'w gymell i drefnu bod ei lyfrau yn mynd i Fangor yn ddi-ffael. Cytunodd i wneud hynny. Bu Shankland farw o flaen Richard Hughes, a'i olynydd Thomas Richards a gafodd y fraint o dderbyn llyfrgell Tŷ Hen Isaf i Fangor.
***
BU RICHARD Hughes yn orweddiog am chwe blynedd olaf ei oes. Fe hunodd ar 29 Hydref 1930 yn 93 oed. Dymunasai gael angladd preifat, a phrynhawn Sadwrn, 1 Tachwedd, fe'i hebryngwyd i feddrod ei rieni yn Llangefni, a hynny ar ysgwyddau aelodau ei ddosbarth Ysgol Sul ym Mheniel. Profwyd ei ewyllys ar 7 lonawr 1931.
Caniataodd ei weddw i'w lyfrau fynd i Fangor yn fuan wedi hynny. Dygwyd tua deg tunnell ohonynt i orsaf Llannerch-y-medd ac oddi yno fe'u cludwyd ar y trên i Fangor ar 11 Mawrth. Clod i Thomas Richards am ysgrifennu dwy erthygl, y naill i'r North Wales Chronicle, a'r llall i'r Genedl Cymreig i ddwyn sylw at rodd werthfawr y gwerinwr o gasglwr llyfrau. Ei obaith yn sicr oedd denu eraill i ddilyn esiampl y rhoddwr.
Gadawyd rhai cylchgronau yn Nhŷ Hen Isaf a chadwodd y teulu bentwr o lyfrau Saesneg. Am y gweddill, dros dair mil o lyfrau a llawysgrifau, y maent yn ddiogel yn Llyfrgell Coleg Prifysgol Gogledd Cymru. Fodd bynnag, y mae yn fy meddiant i un llawysgrif bwysig a ddylai fod yno - catalog Richard Hughes o gynnwys ei lyfrgell. Gyda chymorth hwnnw rhoddaf yn yr ysgrif nesaf frasolwg ar rai o'i lyfrau.