BARGEN YR HISTORIE OF CAMBRIA gan T.J.Morgan

DARLLENAIS pa ddydd yma fod copi o'r llyfr uchod ar werth mewn Ffair Lyfrau: nid wyf yn cofio'n fanwl beth oedd y pris ond yr oedd yn gannoedd lawer o bunnoedd, yn tynnu at fil. Clywais wraig yn dweud dro'n ôl am dŷ ei mab, hen dŷ mewn man dymunol ar graig uwchben y môr "I know very well, he is sitting on a fortune".

Yr ydwyf innau'n eistedd ar ffortiwn os talwyd yr holl gannoedd am 'Historie of Cambria' David Powel, a phris wy bantam a dalais i am fy nghopi.

Fe'i prynais pan werthwyd llyfrau Syr Vincent Evans yn ôl yn y tridegau. Bu raid imi ymgynghori â'r Bywgraffiadur i geisio penderfynu haf pa flwyddyn y cynhaliwyd yr arwerthiant. Bu Syr Vincent farw ar y deunawfed o Dachwedd 1934.

Mae gennyf gof imi gael cip arno ym mis Awst y flwyddyn honno yn Eisteddfod Castell-nedd. Yr oedd ei wyneb yn ddigon cyfarwydd gan fod ei lun bron yn ddieithriad yn rhaglenni'r Eisteddfod Genedlaethol slawer dydd, ac yno yng Nghastell-nedd y dyellais pwy yn hollol a benderfynai ymhle y cynhelid yr Eisteddfod ymhen dwy flynedd ac mai Syr Vincent oedd ysgrifennydd y Gymdeithas lywodraethol bwysig honno.

Cynrychiolai bwysigrwydd a dylanwad Llundain yn hanes yr Eisteddfod yr adeg honno.

***

MAE'N ymddangos felly mai rhywbryd yn haf 1935 y bu'r arwerthiant ond pe profai rhywun fod y cyfan wedi cael aros hyd 1936 fe fyddwn yn barod i ildio.

Yn y cyfnod cynnar hwnnw fe ddeuai gwahoddiad blynyddol i ddod i ddarlithio yn Rhydychen mewn ysgol haf i athrawon, ac ar y bore Sadwrn yn 1935 (neu 1936) dau ddiwrnod cyn cychwyn am Rydychen, gwelais hysbysiad yn y Western Mail fod Hodgson's yn gwerthu llyfrau Syr Vincent ar y dydd Iau.

Yr oedd amserlen y darlithiau yn profi fy mod yn rhydd ar y dydd Iau ar ôl darlith gynnar, fel y gallwn fynd ar y trên i Lundain i fod yno mewn pryd. Anfonais am ddau gatalog: anfon un i mi yng Ngholeg Sain Pedr, ac un i Griffith John Williams yng Ngwaelod-y-garth. Rhois wybod i GJW ar y Sul a threfnu ei fod yn anfon ei 'gynigion' imi yn Rhydychen.

Pan ddaeth y catalogau i law gwelwyd fod dwy 'lot' yn dilyn ei gilydd, y gyntaf yn gopi cyfan a hollol ddifrychau o'r Historie, a'r ail yn gopi arall a rhyw gymaint bach o ôl staen lleithder ar ychydig o ddalennau, ac yr oedd y peth a elwir y dyddiau hyn yn 'added bonus', sef y geiriau 'and others'.

Pan ddaeth llythyr GJW ar y dydd Mercher yr unig 'gynnig' oedd chwe gini am y copi cwbl lân. Euthum i fyny mor bell â'r chwe gini, ond aeth rhywun arall yn uwch, ond nid rhyw lawer a chollwyd y dydd.

Yn union wedyn fe ddaeth yr ail gopi 'and others', ac am ryw reswm anesboniadwy fe gefais i hwn, neu'r rhain, heb fawr o gystadleuaeth am ryw bum punt. Mae'r gyfrol yn berffaith i bob pwrpas, ac nid yw ôl y lleithder yn werth sôn amdano.

Beth am yr 'ychwanegion'? Yr wyf yn cofio imi yrru 'cynnig' drwy gyfrwng Maggs am ryw gyfrol nad oedd o ddiddordeb mawr i mi, ond bod 'and thirty others' wrth ei chwt, a siawns bod rhywbeth annisgwyl o lwcus yn eu plith; yr unig beth a ddaeth o'r gambl oedd cyfrol fach o natur ddefosiynol a fu'n eiddo ar un adeg i un o hynafiaid R 0 F Wynne, Garthewin, a chan fy mod wedi cael aros yn groesawgar yn ei dŷ yn ystod Eisteddfod Dinbych, anfonais y gyfrol yn ôl i fod ar silffoedd ei lyfrgell.

***

Y PETH pwysicaf ymhlith yr ychwanegion y tro hwn oedd copi o'r ail argraffiad yr Historie of Cambria sef fersiwn William Wynne (1697). Erbyn hyn y teitl yw The History of Wales ... Now newly augmented and improved by W Wynne, A.M. and Fellow of Jesus College, Oxon. Mae ychydig bach o ôl traul ar ledr y rhwymiad ac y mae'r ddalen 309-10 wedi ei rhwygo allan yn llwyr. Y mae cynnwys y ddalen goll wedi ei roi yn ôl mewn llawysgrifen yn gelfydd iawn ac ar stribed cul cul yng nghesail y ddalen newydd fe ellir darllen y geiriau:

Fe aned yr aelod hwn o deulu Madryn yn 1832 a bu fyw hyd 1891. Y mae modd dangos mai'r perchennog ar yr adeg yma oedd Eben Fardd. Ceir 'Ebenezer Thomas Clynnog' ddwy waith ar draws print y tudalen teitl, yr un peth eto ar y tudalen gwag ar ddiwedd y 'Description of Wales' sy'n fath o ragymadrodd, a gwelir ysgrifen Eben yn bendant mewn nodiad ar ymyl y ddalen.

Yn y Detholion o Ddyddiadur Eben Fardd a gyhoeddodd E G Millward fe geir y canlynol ar gyfer Chwefror 12, 1847:

Mae'n deg casglu fod Jones Parry wedi cael cytsyniad Eben iddo ef lunio copi o'r hyn a oedd yn eisiau a'i osod yn ei le yn gywrain ac iddo roi cofnod neu eglurhad ar y stribed cul.

Enw arall ar y tudalen teitl yn rhedeg i lawr ar hyd yr ymyl yw `Alfred Ivor Parry'. Y mae'r enw hefyd ar y tudalen gwag ar y dechrau'n deg 'A.Ivor Parry Pwllheli'. Fe ddylwn wybod pwy oedd ond ar y funud ni allaf gofio. Mae ansawdd yr inc a natur yr ysgrifbin yn ei osod rhwng cyfnod Eben Fardd a'r perchennog a ddilynodd A I P.

Nid rhaid petruso ynghylch y perchennog nesaf sef Llewelyn Williams. Ceir stamp ei lyfrgell at y tudalennau blaen cyntaf, llun mynach a memrwn o'i flaen, y geiriau 'Llyfyr Da yw Lleufer Dyn' ar sgrôl uwchben y mynach, y geiriau ex libris tua gwaelod y llun ac enw Llewelyn Williams ar sgrôl yn rhedeg ar draws. Nid yw enw Vincent Evans ei hunan i'w weld yn unman.

***

ERBYN HYN nid wyf yn hollol sicr pa lyfrau eraill a oedd ymhlith yr ychwanegion, a pha faint a dalwyd am lyfrau eraill a brynais. Yr oedd dwy gyfrol History of Wales J E Lloyd, ac y mae'n amlwg iddynt gael eu hanfon i'w hadolygu.

Yr oedd Bardd Rin Timothy Lewis yn eu plith ac fe ddaeth rhyw lyfr neu'i gilydd ac ynddo lythyr oddi wrth A E Edwards, Archesgob cyntaf yr Eglwys yng Nghymru, yn dweud wrth J E Lloyd fod ffordd John Morris Jones o drin Gwenogvryn yn Y Cymmrodor xxviii yn afresymol o ffyrnig. Mae'r llythyr wedi ei roi ynghadw yn rhywle ymhlith fy llyfrau fel na allaf gofio mwyach b'le mae.

***

FE GEFAIS un fargen arall yn haeddu sôn amdani, sef y ddwy gyfrol a gyhoeddodd John Rhys a Gwenogvryn, Y Mabinogion a'r Brutiau. Argraffwyd 500 o gopïau yn 1886 o'r gyfrol gyntaf, a dywedir fod y copïau 1 hyd 80 ar bapur o waith llaw, a nodir mai rhif 62 yw'r copi hwn, a cheir llofnod Gwenogvryn ei hunan arno.

Daeth yr ail gyfrol allan yn 1888-9, dywedir yr un peth am hon, a'i rhif yn 62, ond y mae heb lofnod Gwenogvryn. Yr oedd copïau gennyf eisoes o RM A RBB, y rhai cyffredin, fel petai. Fe ddaeth R J Thomas i de rywbryd ac fe werthais y ddwy iddo fe. Gwerthwyd llyfrau R J Thomas rywbryd ar ôl ei farw. Pwy tybed biau nhw nawr?