ENWAU'R BEIBLAU gan Gerald Morgan
BEIBL PARRY, Beibl yr Esgob Morgan, Beibl Cromwell - diddorol yw sylwi fel y bu i'r Cymry fedyddio gwahanol argraffiadau o'r llyfr pwysicaf yn yr iaith Gymraeg. Nid fod hon yn arfer unigryw i'r Cymry - ceir llawer o sôn yn Saesneg am y gwahanol gyfieithiadau a wnaethpwyd. Y mae Ilawer yn gwybod am Beibl King James, gan mai dyna'r cyfieithiad Awdurdodedig, ond cyn hwnnw, 'roedd rhai diddorol megis y Breeches Bible a enwyd felly oherwydd i'r cyfieithwyr ddefnyddio'r gair "breeches" i ddisgrifio dillad Adda ac Efa.
Y mae hefyd y Beibl Mawr - The Great Bible - Beibl Genefa, Beibl yr Esgobion, a'r prinnaf oll ohonynt, Y Beibl Drwg - The Wicked Bible. Cafodd bron pob copi o hwn ei losgi oherwydd i'r argraffwyr wneud camgymeriad ofnadwy yn y Deg Orchymyn. Yn lle, "Thou shalt not commit adultery" argraffwyd "Thou shalt commit adultery."
Ond yn Gymraeg, enwau pobl a gysylltir yn bennaf gyda'r gwahanol argraffiadau. Y cyntaf oedd Testament Salesbury, 1567. Y mae'r enw dipyn bach yn gamarweiniol, gan i Salesbury gael help gan yr Esgob Richard Davies a chan Thomas Huet, Tyddewi.
Ond y mae'r traddodiad yn iawn yn gwobrwyo Salesbury â chymaint o'r clod - onid ei egni a'i athrylith ef yn bennaf a sicrhaodd dorri mudandod Gair Duws yn Gymraeg? Mae tadogi'r cyfrifoldeb am Feibl 1588 ar yr Esgob William Morgan yr un mor gywir, er i hwnnw hefyd dderbyn llawer o help gan Gymry a Saeson yn ei waith mawr.
Ond nid yw'r enw "Beibl Parry" mor gywir o bell ffordd â'r rhai blaenorol. Dyma'r enw a roddir ar ail argraffiad y Beibl cyfan, a argraffwyd ym 1620. Esgob Llanelwy oedd Parry, ac yr oedd ei wraig yn chwaer i wraig un o ysgolheigion mwyaf yr iaith Gymraeg, y Dr. John Davies, Mallwyd. Erbyn hyn y mae efrydwyr y Beibl yn hyderus mai John Davies, ac nid Richard Parry, oedd yn bennaf gyfrifol am yr argraffiad anferth, safonol hwn.
OND NI fynnai neb ddadlau â llysenw'r argraffiad nesaf, y Beibl a gyhoeddwyd ym 1630. 'Roedd cyfrol yr Esgob Morgan yn fawr, a chyfrol Parry yn enfawr - Beiblau i'w darllen yn yr eglwysi oedden nhw. Ond Beibl i'r bobl oedd y nesaf, a'i enw hyd heddiw yw "Y Beibl Bach". A bach yw ef, o unrhyw safbwynt, a rhaid bod ein hynafiaid wedi gwneud cryn gam a'u llygaid wrth bori dros y print mân.
Bu'n rhaid disgwyl am fwy nag ugain mlynedd cyn yr argraffiad nesaf, ac y mae i hwn enw rhyfedd iawn - Beibl Cromwell, 1654. Er gwaethaf ei dras Gymreig, ni wyddai Cromwell ddim Cymraeg, a'r unig esboniad ar y teitl yw fod Cromwell wedi cyfrannu'n ariannol tuag at y gost o gyhoeddi'r gyfrol.
Beth bynnag, wedi Beibl Cromwell, bu'n rhaid i'r Cymry aros chwarter canrif am argraffiad arall, ac er nad oes llysenw traddodiadol i hwnnw, 'does dim dwywaith mai Beibl Stephen Hughes, y golygydd, neu Beibl y Welsh Trust, y cyhoeddwyr ddylai fod yn enwau ar argraffiad 1677.
***
DAETH argraffiad arall ar ôl bwIch o ddeuddeng mlynedd, ym 1690, ac y mae traddodiad wedi bedyddio hwnnw fel Beibl yr Esgob Lloyd o Lanelwy, er bod cryn amheuaeth a fedrai yr Esgob Gymraeg o gwbI. Nid oes gair da i Feibl Lloyd o ran cywirdeb, ond bu'n rhaid aros eto dros chwarter canrif am Feibl arall, sef Beibl Moses Williams.
Hwn oedd Beibl cyntaf yr S.P.C.K., oedd wedi bod yn cynhyrchu eisoes gryn nifer o lyfrau duwiol Cymraeg. Gwyddom lawer am y gwaith o'i gyhoeddi, ac fel y bu i'r golygydd, Moses Williams, ysgolhaig Cymraeg gorau ei ddydd, deithio trwy Gymru yn hel tanysgrifiadau. 'Roedd yr argraffiad cryno hwn yn boblogaidd iawn.
PARHAODD gweithgarwch yr SPCK, ar ôl marwolaeth Moses Williams, a phan fu galw yn y pedwardegau o'r ddeunawfed ganrif am argraffiad arall, cymerodd y Gymdeithas benderfyniad syfrdanol. Am y tro cyntaf, gofynnwyd i leygwr fod yn olygydd y gyfrol, nid o ran ei wybodaeth Ysgrythurol, ond, mae'n debyg, oherwydd nad oedd ymhlith yr offeiriaid Cymraeg neb oedd yn gystal ysgolhaig Cymraeg â Richard Morris, Llundain, un o Forysiaid Môn.
Ond yr oedd y Gymdeithas yn llygaid ei lle wrth ofyn iddo; cafwyd gwaith sy'n ddihareb o gywirdeb orgraff ac argraff hyd heddiw.
Daeth chwyldro arall ym 1770 pan ddaeth y fersiwn fwyaf adnabyddus o'r holl Feiblau diweddar allan, sef Beibl Peter Williams. 'Roedd y cyhoeddiad hwn yn chwyldro, oherwydd iddo fod y Beibl cyntaf i'w argraffu yng Nghymru.
'Roedd Peter Williams a'r argraffydd, John Ross Caerfyrddin, yn torri'r fraint a sicrhaodd na fedrai neb ond Prifysgolion Rhydychen a Chaergrawnt, ac Argraffwyr y Brenin, gyhoeddi'r Beibl. Esgus Peter Williams, mae'n debyg, oedd mai Esboniad oedd ei waith ef, gyda'r testun ynghlwm wrtho. Beth bynnag, ni feiddiai neb ei erlid yn gyfreithiol, a gwerthwyd ugeiniau o filoedd o gopïau o sawl argraffiad o waith Peter Williams, ac y mae enw ei Feibl ar lafar gwlad hyd heddiw.
***
DYNA'R olaf, mae'n debyg, o dras y Beiblau bedyddiedig. Bu mynd ar Feibl esboniadol, a argraffwyd yn wreiddiol yn Nhrefeca, ac yr oedd gan Wasg Drefeca Feibl arall, efallai'r lleiaf a argraffwyd erioed yn Gymraeg, ond nid yw'r rhain yn cymharu o ran maint nac hyd yn oed cywirdeb â Beiblau Peter Williams neu Richard Morris.