CYFRES Y BRIFYSGOL A'R WERIN gan Rhidian Griffiths
FE WYDDOM bawb na chyflawnir bwriadau cyhoeddwyr bob amser. Dyna i chi gyfres 'Crwydro Cymru', er enghraifft: byddaf i'n bwrw fy ngholled yn fawr na welwyd cyhoeddi ynddi gyfrol arfaethedig Aneirin Talfan, Crwydro Cwm Tawe a Gŵyr, a hyd heddiw erys y darn yna o Gymru heb gofnod yn y gyfres.
Daeth hyn i'm meddwl yn ddiweddar wrth imi sylwi ar daflen o Wasg y Brifysgol, dyddiedig Ebrill 22, 1929, yn hysbysebu Cyfres y Brifysgol a'r Werin. Rhestrir yma 17 o gyfrolau y bwriadai'r Wasg eu cynnwys yn y gyfres; roedd un eisoes wedi ymddangos, y gyfrol enwocaf un efallai, sef Hanes Cymru yn y ddeunawfed ganrif gan R.T. Jenkins (1928).
Gellir adnabod sawl un o blith y rhai a geir yn y rhestr hon, er i rai newid teitl erbyn gweld golau dydd. Daearyddiaeth Cymru oedd enw cyfraniad Iorwerth Peate i'r gyfres, ond fel Cymru a'i phobl yr ymddangosodd yn 1931, am resymau a esbonnir gan yr awdur yn ei ragair i'r gyfrol.
***
OND BETH am y sawl na ddaeth i ben? Ymhlith y rhain gellir rhifo rhai perlau a gollwyd inni. Rhown innau lawer, er enghraifft, am gael Hanes cerddoriaeth yng Nghymru gan J. Lloyd Williams, neu Hanes Ewrop, 1815-1914 gan Ifor L. Evans.
Sylwn i J.R. Gabriel gael gwahoddiad i lunio cyfrol ar Hanes Cymru, 1500-1700. Hwyrach i'r gwaith hwn gael ei drosglwyddo'n nes ymlaen i ddwylo A.H. Dodd, oherwydd y mae yntau'n cyfaddef yn ei ragair i Studies in Stuart Wales (Caerdydd, 1952), fod yr addewid i sgrifennu'r llyfr yn gwasgu ar ei gydwybod ers sawl blwyddyn. Gwaetha'r modd, nis cafwyd.
Mae'n hawdd cydymdeimlo â'r rhai a fethodd, oherwydd pwysau gwaith arall, ddwyn y maen i'r wal. Ond mae'n syndod cynifer o gyfrolau safonol a gwerthfawr a gafwyd yn y gyfres hon. Hwyrach i Wasg y Brifysgol gyflawni ei hamcan i greu "ychwanegiad pwysig a sylweddol at gyfoeth ein llenyddiaeth".
Efallai y bydd o ddiddordeb i ddarllenwyr Y Casglwr gymharu'r rhestr arfaethedig â rhestr o'r llyfrau hynny a gyhoeddwyd. Hyd y gwn i nid ymddangosodd dim yn y gyfres ar ôl 1949, ond os gŵyr rhywun am ragor o gyfrolau byddai'n dda gennyf glywed amdanynt.
- Y cyfrolau a fwriadwyd
1. Hanes Cymru yn y ddeunawfed ganrif gan R.T. Jenkins.
2. Egwyddorion economeg gan W.J. Roberts.
3. Llenyddiaeth yr Hen Destament gan Thomas Lewis.
4. Llenyddiaeth y Testament Newydd gan (y Prifathro) J. Morgan Jones.
5. Hanes Cymru yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg gan R.T. Jenkins.
6. Moeseg gan James Evans.
7. Athroniaeth gan David Phillips.
8. Hanes cerddoriaeth Cymru gan J. Lloyd Williams.
9. Hanes Cymru, 1500-1700 gan J.R. Gabriel.
10. Economeg amaethyddiaeth gan J. Morgan Jones.
11. Hanes Ewrop, 1815-1914 gan Ifor L. Evans.
12. Daearyddiaeth Cymru gan Iorwerth C. Peate.
13. Hanes llenyddiaeth Cymru gan Saunders Lewis.
14. Hanes economaidd Cymru gan Owen Parry.
15. Addysg gan Gwenan Jones.
16. Y tir a'i gynnyrch gan R. Alun Roberts.
17. Magu a phorthi anifeiliaid gan J. Jones Griffith
- Y cyfrolau a gyhoeddwyd
1. Hanes Cymru yn y ddeunawfed ganrif gan R.T. Jenkins (1928)
2. Y Testament Newydd: ei hanes a'i gynnwys gan (y Prifathro) J. Morgan Jones (1930)
3. Economeg amaethyddiaeth gan John Morgan Jones (1930)
4. Egwyddorion economeg gan W.J. Roberts (1930)
5. Moeseg gan James Evans (1930)
6. Datblygiad yr iaith Gymraeg gan Henry Lewis (1931)
7. Cymru a'i phobl gan Iorwerth C. Peate (1931)
8. Yr Hen Destament: ei gynnwys a'i genadwri gan Thomas Lewis (1931)
9. Diwydiant a masnach Cymru heddiw gan J. Morgan Rees (1931)
10. Y tir a'i gynnyrch gan R. Alun Roberts (1931)
11. Y Groegiaid gynt gan T. Hudson-Williams (1932)
12. Hanes athroniaeth: o Descartes i Hegel gan R.I. Aaron (1932)
13. Braslun o hanes llenyddiaeth Gymraeg: I gan Saunders Lewis (1932)
14. Magu a phorthi anifeiliaid gan J. Jones Griffith (1932)
15. Crefydd a chymdeithas gan D. Emrys Evans (1933)
16. Hanes Cymru yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg: I gan R.T. Jenkins (1933)
17. Dysgeidiaeth Iesu Grist gan (Y Prifathro) J. Morgan Jones (1937)
18. Cydberthynas y gwledydd wedi'r cyfamodau heddwch gan E.H. Carr (1938)
19. Hanes athroniaeth: y cyfnod Groegaidd gan D. James Jones (1939)
20. Y wladwriaeth a'i hawdurdod gan Hywel D. Lewis a J. Alun Thomas (1943)
21. Hanes datblygiad gwyddoniaeth gan Rhiannon a Mansel Davies (1948)
22. Hanes ein llên gan Thomas Parry(1948)
23. Hanes Cristionogaeth gan Isaac Thomas (1949)