MWY AM INC LLANNERCH-Y-MEDD gan Dafydd Wyn Wiliam
WEDI MARW Lewis Jones (1841-77) fe barhawyd gwasg Llannerch-y-medd gan ei chwiorydd, Jane (1837-91) ac Elisabeth Jones (1848-1920). Yng Nghyfrifiad 1871 nodir mai , 'dressmaker' oedd Elisabeth a deng mlynedd yn ddiweddarach yr oedd hi a'i chwaer hŷn yn cadw siop 'Bookseller' yn Market Square
Heblaw'r siop hwy ill dwy oedd perchen y wasg argraffu y tu ôl i'r siop a chan na wyddent odid ddim am argraffu gorfu iddynt ymddiried holl ofal y wasg i reolwr, John Jones (1850-1935), argraffydd profiadol a brodor o Lannerch-y-medd.
Dysgasai ei grefft gyda Lewis, brawd Jane ac Elisabeth Jones, ac iddo ef, felly, y mae'n rhaid priodoli holl gynnyrch gwasg Llannerch-y-medd rhwng 1877 a 1910, sef y flwyddyn y gwerthodd Elisabeth y wasg iddo.
Ganed mab anghyfreithlon i Elisabeth, y chwaer ieuangaf, sef John, ac yn ddiweddarach fe briododd hi Owen Jones (g.1839), Bro Dirion (lle saif modurdy'r pentref heddiw). Aeth Owen Jones i fyw i'r 'Printing Office' at ei wraig a chofir hwy a'u siop gan rai o drigolion y Llan.
Gwraig dal denau, annwyl, ddiniwed a ffeind oedd Elisabeth a phrawf o'i ffeindrwydd yw iddi fabwysiadu bachgen o dloty'r pentref, Robert Owen Edwards, bachgen a laddwyd 18 Medi 1918 yn y Rhyfel Mawr.
Gwerthid Beiblau, llyfrau emynau, esboniadau, papurau newydd, a holl gyhoeddiadau gwasg Llannerch-y-medd yn y siop, ac fe'm sicrheir gan hen wraig 91 oed a fu'n forwyn i Elisabeth Jones nad oedd a wnelo hi ddim â'r wasg rhagor na thalu cyflog i'r rheolwr a'r gweithwyr eraill. Addolai Elisabeth a'i phriod gyda'r Methodistiaid Calfinaidd.
***
YN UNION wedi marw eu brawd fe roddodd y ddwy chwaer 'Jones A'i Gyf.' ar gyhoeddiadau'r wasg. Newidiwyd hyn i 'Jane ac Elisabeth Jones', ac ar ôl marw Jane, hen ferch, a'i chladdu ym mynwent y Llan, 28 Mai 1891, fe ddilëwyd ei henw a rhoi 'Elisabeth Jones' yn unig.
Yn ystod tymor Lewis Jones fe rwymid cynnyrch y wasg yn Llannerch-y-medd, eithr nid yw'r ddwy chwaer yn disgrifio eu hunain yn llyfr-rwymwyr.
Preswyliai John Jones, rheolwr y wasg, yn Gwalia House. Ni ellir bod yn siŵr mai ef yw'r John Jones, Pen-y-graig, argraffydd 14 oed a restrir yng Nghyfrifiad Llannerch-y-medd yn 1871. Yr oedd y rheolwr yn 21 oed yn y flwyddyn honno.
Argraffwyr eraill a feithrinwyd gan John Jones oedd Wiliam John Williams (g.1861), gŵr a enwir yng Nghyfrifiad 1881. Ganed ef yn Aberffraw, a Dorothy Williams oedd ei fam. Hefyd Wiliam John Jones (1873-1955), Gladstone Terrace. Ef, yn 1892, oedd y gŵr a dderbyniodd wahoddiad John David Lewis i sefydlu gwasg enwog Llandysul. (Gw. Y Faner 10 Rhagfyr 1982, t.8.)
Eto, Gruffudd John Jones (1890-1950), mab rheolwr y wasg, a Tommy Evans o'r Winllan ym mhlwyf Llechgynfarwy.
Tua 1911 fe gododd Elisabeth a'i phriod dŷ, Bryn Garth, ger Llannerch-y-medd a mynd yno i fyw gyda'u mab, John. Prynwyd y wasg gan John Jones pan oedd dros 60 oed a diau iddo wneud hynny oherwydd ymarfer ei fab Gruffudd i'r grefft o argraffu.
Bu farw Elisabeth 2 Mawrth 1920 a chladdwyd hi gerllaw ei rhieni a'i brawd Lewis ac eraill o'i theulu ym mynwent Eglwys blwyf Rhodogeidio. Ymfudodd ei mab John i America.
***
GYDAG ambell eithriad llyfrau a llyfrynnau crefyddol oedd pennaf cynnyrch gwasg Llannerch-y-medd yng nghyfnod Jane ac Elisabeth Jones, a mwyafrif yr awduron yn wŷr Môn. Yn 1883 y daeth y gyfrol fwyaf sylweddol o'r wasg, sef cyfansoddiadau barddol Hwfa Môn, a oedd ar y pryd yn Weinidog cynulleidfa'r Annibynwyr yn y dreflan.
Efallai mai un o gynhyrchion mwyaf diddorol y wasg yw Safle Briodol Merch Mewn Cymdeithas (1897), llyfryn sy'n dadlau am fwy o hawliau i ferched. Rhoddir rhestr o rai o gynhyrchion y wasg yn Atodiad A.
Mwy diddorol yw'r gerddoriaeth a argraffwyd yn Llannerch-y-medd. Lewis Jones oedd y sawl a fentrodd i'r maes hwn tua dwy flynedd cyn iddo farw ym Mawrth 1877, a pharhawyd y fenter yn effeithiol ac yn broffidiol yn ystod cyfnod Jane ac Elisabeth Jones.
Dwg y gerddoriaeth a argraffwyd yn y dreflan fri cenedlaethol iddi a phorthwyd bri cerddorol ac eisteddfodol y cyfnod gyda dros 150 o gyhoeddiadau gwahanol. Rhestrais yn Atodiad B rai ohonynt.
Canolbwyntiodd John Jones a'i fab Gruffudd ar gyflawni gorchwylion arferol argraffu, megis posteri, taflenni angladd, tocynnau ac ambell raglen gymanfa ganu, a pharheir y traddodiad gan Hywel (g:1932), ŵyr John Jones, yn ei oriau hamdden.
Atodiad A
Cynnyrch Gwasg Llannerch-y-medd 1877-1910
- Llyfrau:
Atodiad B
Cerddoriaeth:
- Lewis Jones -
Joseph: Sef, Cantata Gysegredig, At Wasanaeth Yr Ysgol Sabbothol, &c.
Gan Hugh Davies, A.C., Garth, Ruabon (1876). (Caed argraffiad arall, y trydydd,
gan Jane ac Elisabeth Jones yn 1878.)
Alawon y Bobl: Yn Cynwys Cerddoriaeth Foesol, Ddifyrol A Gwladgarol, Dirwestol
a Chrefyddol Hen A Newydd. Gan E. Ylltyr Williams, Dolgellau (d.d.) 66.
Jane ac Elisabeth Jones -
Caled Yw Ei Chalon / Morwyllt - W. Jarret Roberts (Pencerdd Eifion) Cwrdd Fi Wrth Y Ffynon (Meet me at the fountain) / cyf. E.Y. Williams - Philip Paul Bliss Oes Y Byd I'r Iaith Gymraeg / Eos Bradwen Yr Ornest / Morwyllt - William Davies Hen Ffon Fy Nain / Glan Padarn - E. Rowland (Eos Maelor) Bugail Hafod Y Cwm / Glan Padarn - D. Parry Hen Brocer Bach Gloew Fy Nain Pedr Môn - Ap Glaslyn Mae Heddwch Ar Waelod Y Lli / Morwyllt - William Davies Dros Ein Gwlad / Ap Glaslyn Cantawd: Owen Glyndwr / Eos Bradwen Cantata: Dymuniant Yr Holl Genhedloedd / E. Samuel (Cadifor) - G. Anthony Y Geiniogwerth Cerddorol - rhifau 2, 4 a 7. (Dechreuwyd cyhoeddi'r rhain gan Lewis Jones) Casgliad 0 Hen Donau At wasanaeth yr Ysgol Sabbothol a Chyfarfodydd Neillduol, Wedi Eu Trefnu Gan D. Owen, Rhyl Rhaglenni Cymanfaoedd Canu 1890, 1894, 1896, 1900, 1902, 1910.
Y mae gennyf gopïau o'r darnau uchod, ond nid ydynt namyn cyfran fechan o gynnyrch cerddorol y wasg fel y dengys Catalog wyth tudalen a gyd-rwymwyd gyda rhaglen Cymanfa Ganu a gynhaliwyd yn Llannerch-y-medd 29 Gorffennaf 1890.