FFARWEL I INC LLANNERCH-Y-MEDD ~
Dafydd Wyn Wiliam yn cwblhau'r ymchwil

'GWERTHAIS y gwaith i fachgen oedd wedi bod yn brentis hefo mi ....' Brawddeg foel yw hon o hunangofiant Wiliam Aubrey (t. 112) sy'n cofnodi'r hyn a wnaeth â'i swyddfa a'i wasg argraffu yn Llannerchymedd yn 1864.

Enw'r bachgen o brentis oedd Lewis Jones (1841-77) mab Richard Jones (1809-77), saer maen ac Elisabeth (1807-80) o Ben-y-graig, Llannerch-y-medd. Edrydd Robert Hughes yn Enwogion Môn (1913) t.92 fod Lewis wedi bod 'yn swyddfa'r Herald Cymraeg yng Nghaernarfon yn ymberffeithio yn y gwaith...' cyn prynu gwasg ei feistr.

Nid yw enw Lewis Jones ar restr Cyfrifiad tref Caernarfon yn 1861 a golyga hyn o bosibl mai wedi'r flwyddyn honno yr ymsefydlodd yng Nghaernarfon am flwyddyn neu ddwy cyn dychwelyd i Lannerch-y-medd yn 1864. Yng Nghaernarfon cafodd gyfle ardderchog i gymdeithasu â lliaws o argraffwyr a chyhoeddwyr.

Diddorol yw sylwi fod Jacob Jones, rhwymwr llyfrau 43 oed a brodor o Lannerch-y-medd yn lletya yn 95 Greengate Street, Caernarfon yn 1861.

Tair ar hugain oed oedd Lewis Jones pan brynodd wasg ei feistr yn 1864 ac am ddeuddeng mlynedd wedi hynny bu'n brysur yn argraffu nifer o lyfrau a llyfrynnau diddorol – 13 o gyhoeddiadau crefyddol (6 chyhoeddiad diwinyddol, 4 cyfrol o bregethau, llyfr emynau, llyfryn ar ddirwest ac un arall ar ymddygiad da); 10 o gyhoeddiadau barddoniaeth; dau lyfryn gwyddonol; ffug hanes; cyfansoddiadau eisteddfod; cofiant a chyfrol ar amaethyddiaeth. At y rhain fe gyhoeddodd gylchgrawn misol a newyddiadur wythnosol.

Llyfrau barddoniaeth a chrefyddol oedd prif gynnyrch gwasg Lewis Jones a gwŷr Môn oedd mwyafrif llethol yr awduron – Llew Llwyfo (Lewis William Lewis), Glan Alaw (Richard Jones), Richard Griffith, ysgolfeistr Llannerch-y-medd (â'i weddw ef yr ail-briododd Wiliam Aubrey yr argraffydd), Edward Thomas Hughes o Fodedern, Y Parchg. Hugh Jones o Amlwch, Y Parchg. James Morris o Lanallgo, John Isaac Hughes o Lannerch-y-medd, John Parry (Ioan Dderwen o Fôn), J.R. Hughes (Mechellydd Môn), Richard Eames o Frynsiencyn, Morris Griffith (Trydanydd o Fôn) o Gaergybi, Lewis Jones yr argraffydd, y Parchg. E. Rowland o Bentraeth, R. Hughes o Garmel, D.M. Aubrey (Meilir Môn) o Lannerch-y-medd a Wiliam Aubrey yr argraffydd.

Adlewyrchir berw crefyddol a diwylliannol Môn yn ystod y blynyddoedd 1864-76 yng ngwaith yr awduron uchod.

***

FEL Enoch Jones a Wiliam Aubrey o'i flaen fe gyhoeddodd Lewis Jones gylchgrawn misol Aelwyd y Cymro yn Ionawr 1865 a cheir copi o'r rhifyn cyntaf yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru. Eithr fel Y Sylwedydd (1831) a'r Nofelydd (1861) ni bu'n llwyddiant.

Menter fwy uchelgeisiol oedd cyhoeddi papur newydd wythnosol Y Gwyliedydd yn Llannerch-y-medd ym Medi 1870, papur newydd a barhaodd am bedwar mis.

Nid oes wadu nad oedd Lewis Jones ifanc yn argraffydd anturus a blaengar ac oni bai am ei farw cynnar y mae'n hawdd credu y buasai gwasg Llannerch-y-medd wedi ennill bri mawr.

***

ARFERAI Lewis Jones hysbysebu'n gyson ar gynnyrch ei wasg ei fod yn llyfr-rwymydd ac yn llyfrwerthwr ac ambell waith byddai'n rhestru pa ryw lyfrau a werthid ganddo ar glawr papur rhai o'i gyhoeddiadau megis Llusern Y Cysegr .... (c.1869), rhif i, casgliad o bregethau a gyhoeddwyd gan Humphrey Roberts o Lannerch-y-medd.

Diddorol fyddai gwybod a fu Wiliam Jones (g. 1844) a enwir fel argraffydd yng Nghyfrifiad Llannerch-y-medd yn 1861 yng ngwasanaeth Lewis Jones. Preswyliai yn High Street. Gwyddys mai gyda Lewis Jones y bwriodd John Jones (g. 1857), brodor o Lannerch-y-medd, ei brentisiaeth yn argraffydd, gŵr a ddaeth gydag amser yn berchen gwasg argraffu'r dreflan.

Yr oedd Llannerch-y-medd wedi dechrau magu ei hargraffwyr ei hun!

Wedi tymor byr a byrlymus fel argraffydd bu farw Lewis Jones ar 24 Mawrth 1877 yn 36 oed. Nid oedd yn briod. Claddwyd ef ym mynwent Eglwys blwyf Rhodogeidio ger Llannerch-y-medd. Gadawodd eiddo gwerth llai na £800 (gw. Llyfrgell Coleg Bangor, Papurau Llydiarth Esgob rhif 505) ac awgryma hyn iddo lwyddo i gael bywoliaeth fel argraffydd. Fel y caf ddangos daeth y wasg yn eiddo dwy chwaer iddo.

CYNNYRCH GWASG LEWIS JONES 1865-75
(dynoda * nad oes gennyf gopi personol)
*Aelwyd y Cymro: Cyhoeddiad Misol. At Wasanaeth Llenyddiaeth, Celfyddyd, A Gwyddoniaeth (Ionawr 1865) rhif i, tt. 1- 16. (copi yn LI.G.C.)
Llew Llwyfo Troadau Yr Olwyn (1865) 1-28. (Dechreuwyd cyhoeddi cynnwys y llyfryn hwn yn Aelwyd Y Cymro 3-6.)
Glan Alaw Pryddest, Er Coffadwriaeth Am Y Diweddar Barch. William Roberts, Amlwch (1866) 1-22. (Caed ailargraffiad yn yr un flwyddyn.)
Richard Griffith Traethawd Ar Y Ddwy Droedfedd (1866) 1-54.
*John Owen Bardd Gwlad (1867).
Ebenezer Davies Y Fasgedaid Briwfwyd (1867) 1-259.
Edward T. Hughes Bywgraffiadau Y Prophwydi Y Mae Llyfrau O'r Eiddynt Yn Y Beibl, Yn Nghyd a Chymeriadau Y Brenhinoedd A Gydoesent A Hwynt (1868) 1-56.
W. Paley (cyf. L. Jones) Oriau Gyda Paul: (Horse Paulinae) Neu, Ddangosi 0 Wirionedd Yr Ysgrythyrau Hanesyddol Am Yr Apostol Paul (1868) 1-208.
H. Jones Cofiant Y Parch. W. Roberts, Amlwch (1869) 1-298.
William Paley (?cyf. Y Parchg. H. Jones) Duwinyddiaeth Naturiol: Neu, Yr Amlygiadau 0 Dduw Mewn Natur (?1869) 1-288.
*Y Gwyliedydd: Newyddiadur Wythnosol (Medi-Rhagfyr 1870) Rhifau 1-13 a phedair tudalen ymhob rhifyn.
*Glan Alaw Telyn y Gweithiwr Sef Detholiad 0 Gyfansoddiadau Barddonol (1870).
Grawnsypiau Canaan: Sef, Pregethau, Gan Y Parchn. J. Owen, Tynllwyn; R. Roberts, Carneddi; J. Pritchard, Amlwch ... (?1870) 1-124.
*Llyfr Mawl, Sef, casgliad 0 Salmau A Hymnau Wedi Eu Trefnu At Wasanaeth Yr Eglwys Gan Y Parch. J. Morris, Llanallgo (c.1870).
John I. Hughes (cyf.) Prawfion 0 Wirionedd Cristionogaeth, Gan Archesgob Whately (1870) 1-120.
*?Lewis Jones Y Diliau Mêl (c.1870).
Cyfansoddiadau Buddugol Eisteddfod Gadeiriol Môn, A Gynhaliwyd Yn Llanerchymedd, Awst 20fed, 1869. Yn Nghyda Rhestr o'r Tanysgrifiadau a'r Cyfrifon (1870) 1-132.
W. Aubrey (ac eraill) Yr Amaethwr A'r Ffariwr (1870) 1-224. (Dechreuwyd cyhoeddi'r gwaith hwn yn rhannau yn 1867.)
Edward Jenkins (cyf. ?Lewis Jones) Cadwen y Cythraul (?1871) 1-118.
John Owen Oriau'r Awen (1871) 1-43.
J. Davies, D.M. Aubrey ac R. Hughes Pryddestau Marwnadol Er Cof Am Owen Parry Owen, Bosuran, Môn, Yr Hwn A Fu Farw Mai 27, 1871. Yn 21 Mlwydd Oed (1871) 1-33.
*Y Beibl Arwyddluniol Newydd (?1871).
Caneuon Gwrtheyrn (1873) 1-54.
J. Parry (Ioan Dderwen o Fôn) Y Ddraig Goch: Sef, Caneuon Gwladfaol A Gwladgarol (1873)1-68.
*Gwilym Alltwen Awdl ar Ddydd y Farn (1874).
Elldeyrn Oriau Hamddenol: Sef, Caniadau (1875) 1-44.
J.R. Hughes (Mechellydd Môn) Gwerth Cymeriad Da, A'r Pwys O'i Ffurfio Yn Ieuanc, Yn Nghyda Phenillion Ar Roddiad Y Ddeddf (1875) 1-50.
*Richard Eames Traethawd Buddugol Ar Y Moddion Mwyaf Effeithiol Er Cael Ein Pobl Ieuainc I Lafur Am Wybodaeth Ysgrythyrol (1875).
Y Parch. E. Rowland Gemau Y Pwlpud Cymreig: Pregethau A Brasluniau Rhai o Brif Weinidogion Cymru (1876) 1-106.
*Morris Griffith (Trydanydd o Fôn) Traethawd Ar Y Pellebyrau: Sef Hanes Yr Amrywiol Offerynau Trosglwyddawl- 0 Udgyrn, Israel I'r Atlantic Cable Yn Nghydag Ychydig Sylwadau, Ar Natur Trydan, A'r Moddi, Y Gweithredir Yr Electric" Telegraph (d.d.).
Llusern Y Cysegr, Pregethau Gan Brif Weinidog Y Bedyddwyr Yn Nghymru (?1869) Rhif 1, 1-24.

A ellwch chwi'r darllenwyr, ychwanegu at y rhestr?

© Hawlfraint 2008 Cymdeithas Bob Owen | Dyluniad www.mitchinson.net | Trwyddedir o dan Creative Commons Attribution 3.0 License