YR INC YN LLANNERCH-Y-MEDD ~ gan Dafydd Wyn Wiliam

NI BU argraffu yn Llannerch-y-medd am ugain mlynedd wedi ymadawiad Enoch Jones (1776-1862) yn 1831. Yna tua 1852 fe ailgychwynnwyd traddodiad argraffu'r dreflan gan gymeriad diddorol, Wiliam Aubrey (1815-87).

Yn 1882, bum mlynedd cyn iddo farw, fe gyhoeddwyd Hanes William Aubrey A'i Oes, Yn Nghyda Rhai O'i Bregethau ... Hunangofiant ydyw. Ar ddechrau'r gyfrol fe edrydd yr ysgrifennydd ei fwriad: 'Nid wyf yn meddwl ysgrifenu ond yn unig amgylchiadau y gallai eu gwybod, o dan fendith Duw, fod yn foddion lles i ereill.'

Nid rhyfedd felly fod dyddiadau yn brin yn yr hunangofiant. Fodd bynnag, trwy gyfuno'r ychydig ffeithiau pendant a geir yn y gyfrol a manylion a nithiwyd o ffynonellau eraill fe ellir llunio braslun o'i yrfa.

Bedyddiwyd Wiliam fab Wiliam Aubrey (crydd) ac Elisabeth yng Nghapel y Methodistiaid Calfinaidd yn Llannerch-y-medd ar 15 Chwefror 1815 gan y Parchedig John Elias. Bu farw ei dad tua 1828 gan adael pump o blant.

Mynychodd Wiliam yr ysgol leol a Chapel y Methodistiaid lle'r oedd ei fam yn aelod selog. Fel cynifer o'i gyfoedion fe ymroes Wiliam ifanc i ddysgu crefft crydd a phan oedd tua phymtheg oed fe ddechreuodd ar ei fynych grwydriadau.

Aeth i Borthaethwy i weithio ei grefft. Oddi yno aeth i Ddinbych, Porthaethwy, Pentraeth, Aber, Amwythig, Treffynnon, Rhyl, Llannerch-y-medd (am flwyddyn), Biwmares, America (1840), Betws (Abergele am tua 8 mlynedd) cyn dychwelyd i fro ei febyd.

***

YMDDIEITHRIODD Wiliam Aubrey oddi wrth y capel pan oedd tua thair ar ddeg oed ond ni bu'n hir cyn dychwelyd at grefydd. Ymunodd gyda'r Wesleaid ym Mhentraeth a dechreuodd bregethu gyda'r enwad hwn.

Pan oedd yn Betws (Abergele) fe briododd wraig a oedd yn ddigon hen i fod yn fam iddo. Wedi iddo ymsefydlu'n derfynol yn Llannerch-y-medd fe gladdodd ei wraig a chyn bo hir fe gymerth wraig weddw, Margaret Griffith (1819-89) yn gymar. Bu hi'n briod â Richard Griffith (1811-55), ysgolfeistr Llannerch-y-medd.

Un o ffeithiau tristaf hunangofiant Wiliam Aubrey yw'r cofnod am y profiad a gafodd ei ail wraig o gladdu ei phriod a deg o blant. Ganed un plentyn, Wiliam, i Wiliam Aubrey a'i ail wraig.

Y mae'n debygol fod a wnelo marwolaeth gwraig gyntaf Wiliam Aubrey â’i anturiaeth i fyd argraffu. Ni wyddys yn hollol beth yw ystyr y frawddeg isod a geir yn ei hunangofiant t. 111:

Cofir fel y bu Wiliam Aubrey yn gweithio ym Miwmares tua 1838/9. Tybed a fu mewn cyswllt â gwasg Enoch Jones yn ystod y tymor hwnnw?

***

CYFEIRIAI at ei wasg fel `Anglesey Printing Office' a byddai yn rhwymo llyfrau. Ni welais ragor na saith o'i gyhoeddiadau, sef dau lyfr addysgol, tri llyfr crefyddol, un cylchgrawn byrhoedlog ac un llyfryn amrywiol, Llyfr Ffynon Elian.

Yn fuan cyn iddo farw fe drosglwyddodd John Evans sypyn o bapurau ynglŷn â'r ffynnon i Wiliam Aubrey. Dechreuodd Aubrey eu cyhoeddi yn Y Nofelydd eithr penderfynodd gyhoeddi'r rhan fwyaf ohonynt yn llyfryn, llyfryn difyr sy'n adrodd am yr ofergoeliaeth a gysylltid ag un o ffynhonnau enwocaf Gogledd Cymru.

Ar derfyn Y Mynegydd (1853) fe hysbysa Wiliam Aubrey ei fwriad i gyhoeddi llyfr ar gyfer amaethwyr Môn ac apelir am dderbynwyr. Daeth rhan gyntaf y gwaith o'r wasg yn 1867 ond ni chaed y gyfrol gyfan hyd 1870. Erbyn hynny yr oedd Wiliam Aubrey wedi gwerthu ei wasg.

Bwriadodd i'w fab Wiliam ei ddilyn yn y busnes eithr drylliwyd ei obeithion pan fu farw hwnnw yn bump oed a'i gladdu yn Llannerch-y-medd 4 Tachwedd 1863. Yn fuan wedi hynny fe werthodd Wiliam Aubrey ei wasg i Lewis Jones (1841-77) a fuasai yn brentis iddo.

ATODIAD

Rhestr o'r llyfrau/llyfrynnau a argraffwyd gan Wiliam Aubrey:

    1. Y Mynegydd, a'r Cyfrifydd Parod, Yn Cynnwys Niferoedd o Daflenni A Thablau Buddiol I Farchnadwyr, Ac Eraill, Mewn Yd, Moch, Coed &c. By Roger Mostyn. (Llanerchymedd: Printed By William Aubrey, Bookbinder And Stationer. 1853) tt.1-211. Pris – 3s 6ch mewn lliain.

    2. Y Geiriadur Gwreiddiol English And Welsh Dictionary Of One And Two Syllables For The Use Of Schools And young men By Hugh Jones, School Master, Llantrisant, Anglesey. (Llanerchymedd. Printed By William Aubrey, 1855) tt.1-164.

    3. Etholedigaeth Gras Yn Ammodol. Traithawd gan R.L. Herbert Gweinidog yn Eglwys y Trefnyddion Esgobawl Yn America. Yn Cynwys Nodion Ar Y "Traithawd Ar Etholedigaeth Gras, Gan Y Parch. William Roberts, Efrog Newydd." Yn Nghyda Sylwadau Ar Amodolrwydd Etholedigaeth Gras Ail Argraffiad ... (Llanerchymedd; Argraffwyd Gan William Aubrey. 1858.

    4. Anerchiad At Ieuenctid Cymru. Traethawd Ar y Trydydd Gorchymyn. Gan William Thomas, Rhos-y-bol (Llanerchymedd: Argraffwyd Gan William Aubrey 1860) tt.1-28.

    5. Y Nofelydd, A Chydymaith Y Teulu. Cyhoeddiad Misol (Llanerchymedd: Argraffedig Gan William Aubrey, Llyfr-Werthydd, A Llyfr-Rwymydd. Ionawr -Mai 1861). Pris 1c.

    6. Llyfr Ffynon Elian. Helyntion Oes John Evans, (St. Elian.) Mewn cysylltiad A Hi Am Y 35 Mlynedd Y Bu Ef Yn Byw Yn Ei Hymyl, Lle Y Gwelir Yr Ymddiriedaeth Fawr Oedd Gan Y Wlad Ynddi, A'r Twyll Rhyfedd A Arferid. (Argraffwyd Gan W. Aubrey, Printer And Stationer "Anglesey Printing Office" Llanerchymedd. Pris Swllt. d.d.) tt. 1- 108.

    7. Bedyddiad Lydia A'i Theulu Pregeth, Gan Y Parch. J. Pritchard, Amlwch. (Llanerchymedd: Argraffwyd Gan William Aubrey: Dros William Williams. 1862) tt.1-40.