LLYSIEUWR YNYS MÔN ~ Ymchwil Raymond B.Davies
FEL
y dywedodd Goronwy Owen, bu gan Ynys Môn lawer o wŷr mawr, ac un ohonynt a
wnaeth waith arbenigol iawn oedd y Parchedig Hugh Davies (1739-1821), awdur
Welsh Botanology. Wrth droi i'r Eisteddfod Genedlaethol eleni, priodol yw cofio
am y gŵr hwn y golygai prydferthwch natur Ynys Môn cyn gymaint iddo.
Brodor o Fôn oedd Hugh Davies - yn fab i
Lewis Davies, Ficer Llandyfrydog a bu ef ei hun yn offeiriad ar yr ynys o 1763
i 1787, cyn mynd yn rheithor Aber, Sir Gaernarfon. Bu farw ym Miwmares.
Er
mai offeiriad ydoedd, yn ddiamau byd natur a ddenai ei fryd bron o gychwyn ei
yrfa. Erbyn 1773, anfonai gyrff pysgod o'r môr o gwmpas Môn i'r sŵolegydd mawr
hwnnw o Gymro, Thomas Pennant i'w hastudio. Mae llawer o lythyrau Hugh Davies
ar gadw yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru a llyfrgelloedd eraill.
Llysieueg
a'i iechyd personol yw prif bynciau'r llythyrau, a hawdd yw ei ddychmygu'n
astudio a rhestru planhigion gan anwybyddu digwyddiadau cyffrous ei ddydd megis
Rhyfel Annibyniaeth America a Rhyfeloedd Napoleon.
Cyfrannodd i lyfrau naturiaethwyr eraill
ac i gylchgronau ond fel llysieuwr, heb os nac oni bai, y gwelwyd prif ffrwyth
ei lafur a'i ysgolheictod gyda chyhoeddi Welsh Botanology.
 |
Y 'silhouette' o Hugh Davies sydd wedi ei lynu ar un o reg-dudalennau copi Welsh Botanology y diweddar Mr Drank Grundy, Llangefni. Cyhoeddwyd y llun hwn gyntaf yn Y Casglwr (Rhif 4, Mawrth 1978). Erbyn hyn, mae'n weddol sicr mai hwn yw'r unig lun sydd ar gael o'r llysieuwr enwog. Gobeithio y caiff ei ddiogelu maes o law naill ai yng nghasgliad y Llyfrgell neu'r Amgueddfa Genedlaethol. |
***
ARGRAFFWYD
Welsh Botanology yn Llundain yn 1813 gan W. Marchant ar ran yr awdur.
Argraffwyd mil o gopïau yn unig a'u dosbarthu mewn byrddau. Erbyn heddiw fe
hysbysebwyd copïau yn Y Casglwr am drigain punt a mwy. Mae'n debyg mai ei
phrinder sy'n bennaf gyfrifol am ei phris ond hefyd mae'n gyfrol allweddol yn
hanes llysieuaeth yng Nghymru.
Yn
y llyfr hwn, Hugh Davies oedd y cyntaf i ddwyn at ei gilydd enwau gwyddonol
planhigion gyda'u cyfystyron Cymraeg. 'Roedd hyn ei hun yn dasg bwysig oherwydd
yr oedd y system o enwau gwyddonol a ddaeth i rym yn nydd Carl Linnaeus
(1707-78) yn ffordd gydwladol o enwi planhigion ac yn sicrhau adnabyddiaeth
gywirach o wahanol rywogaethau.
Fflora
o'r sir yw rhan gyntaf Welsh Botanology, sef A systematic catalogue of the
native plants of Anglesey a dyma'r fflora gyntaf i'w chyhoeddi am unrhyw un o
siroedd Cymru.
Llysieuaeth
Gymreig, yr ail ran; sef enwau blagur o bob rhyw, y rhai a amlygir trwy eu
cyfieithu i'r Lladin a'r Seisoneg yw is-deitl yr ail ran ac mae'n bwysig iawn o
safbwynt yr iaith Gymraeg oherwydd ystyrir y rhestr hon, hyd yn oed heddiw, fel
y rhestr gyflawnaf o enwau Cymraeg ar blanhigion.
***
CYMERODD
Davies y mwyafrif o'r enwau Cymraeg a geir yn Welsh Botanology o ffynonellau
llawysgrif a phrintiedig ac yn y ddau ragair (Cymraeg a Saesneg) mae'n cydnabod
y ffynonellau a ddefnyddiodd.
Y
prif rai oedd y Botanologium yn Dictionarium Duplex John Davies, Mallwyd
(1632), Archaeologic Britannica Edward Lhuyd (1707), llawysgrifau yn cynnwys
gwaith Meddygon Myddfai, a llawysgrif William Morris (1705-63), sef 'A
collection of plants gathered in Anglesey'. Un o deulu enwog Morrisiaid Môn
oedd William ac yr oedd ef hefyd yn llysieuwr disglair.