DIRGELWCH CAERFALLWCH ~
Elwyn L.Jones a'r storm o ddyn
DAU
LYFR pwysicaf fy nhaid oedd y Beibl a Geiriadur Caerfallwch. Erbyn heddiw pe
holech unrhyw gant o Gymry cyffredin mae'n amheus gennyf a gaech fwy nag un neu
ddau ohonynt yn gwybod y nesa peth i ddim, am y Geiriadur, a llai hyd yn oed na
hynny am yr awdur ei hun.
Ac
eto, yn ei gyfnod, yr oedd yn un o'r Cymry mwyaf blaenllaw yn Llundain, yn
gadeirydd y Cymreigyddion, yn aelod parchus o'r Gwyneddigion, yn ŵr a berchid
am ei ysgolheictod ac a oedd yn wir yn enw teuluaidd yng Nghymru gyfan.
Ysgrifennodd
lwythi o bethau i gylchgronau'r cyfnod, etholwyd ef yn fardd swyddogol y
Cymreigyddion yn 1835, cyfansoddodd donau i blant, a chreodd gannoedd o eiriau
technegol i ateb gofynion diwydiannol a masnachol ei ddydd. Darlithiodd ar economeg,
llywodraeth, mwyngloddio, dyled y wlad, ac fe ymosododd ar y frenhiniaeth yn
chwyrn.
Yr
oedd yn aelod amlwg yn Eglwys Jewin a daeth yn amlycach fyth pan unodd â
Griffith Davies y mathemategwr Cymreig o Landwrog i wrthwynebu'r Methodistiaid
a John Elias yn stŵr Rhyddfreinio'r Pabyddion. Yn yr helynt hwnnw, torrwyd
nifer o aelodau blaenllaw Jewin allan gan y 'Pab o Fôn', a Chaerfallwch yn eu
plith.
Mae
ei sylw am berson John Elias yn ddiddorol ond braidd yn fyr o barch. Meddai
mewn llythyr at ei gyfaill ifanc, J.W. Thomas (Arfonwyson) ... "Have you
seen in the Herald how John Elias, that Political Jim Crow is deservedly
treated ... if I had the time I should like to give the superlative donkey a
cut or two".
Yr
oedd yn ŵr prysur odiaeth gyda phethau Cymru, ac eto diflannodd pob sôn amdano.
Meddai Silvan Evans amdano yn Y Brython pan glywodd am ei farw "Druan o
Caerfallwch ... pwy a ddaw i sgrifennu cofiant i'r gŵr nodedig hwn . . .",
gan daro nodyn tosturiol-ostyngol.
Ni
fyddai wedi meiddio swnio mor drwyn-uchel yn ei gylch pan oedd yn ei fri.
***
GANWYD
Thomas Edwards (Caerfallwch) mewn tyddyn bychan, "Y Felin Ganol" yn
Llaneurgain (Northop) ym mhlwyf Caerfallwch, Sir y Fflint yn 1779, yn fab i
Richard a Margaret Edwards, tenantiaid i'r teulu Bankes yn yr ardal. Mae'r
Felin Ganol i'w gweled o hyd pan ddilynwch yr A55 i Gaer. Thomas oedd yr
ieuengaf ond un o nythaid o blant, chwech o frodyr a dwy chwaer.
Yn
bedair ar ddeg oed prentisiwyd ef i gyfrwywr yn Y Wyddgrug, Thomas Birch. Pan
oedd tuag ugain oed sefydlodd ei fusnes ei hun fel cyfrwywr yn y dre a
phriododd Margaret Jones
Helygain.
Ganwyd iddynt ddau o blant, ond yn fuan fe gollodd ei wraig a'i ddau blentyn,
ac ar ben hyn aeth ei fusnes i'r wal.
Llwyddodd
i gael swydd mewn glofa gyfagos fel clerc, ac oherwydd iddo amlygu gallu mwy
na'r cyffredin gyda ffigurau danfonodd perchen y lofa ef i Lundain i ofalu am
ei swyddfa yno yn 1806. Tua'r amser hynny priodasai'r ail waith i Miss Wynne o
Laneurgain. Cawsant saith o blant yn ystod y naw mlynedd nesaf. Ond erbyn 1815
yr oedd wedi claddu ei ail wraig a'r saith plentyn hefyd.
Yn fuan ar ôl 1815 cafodd swydd gan y
teulu Rothschild a phriododd am y drydedd waith sef i Ruth Webster, o
Laneurgain eto. Bu farw yn 1858 a'i gladdu ym mynwent Highgate. Goroeswyd ef gan
ei drydedd wraig.
***
ER YN un o Gymry blaenllaw'r ddinas ac yn
amlwg ym mhopeth Cymraeg hobi oedd ei ddiddordeb mewn geiriaduraeth.
Yr
oedd yn edmygydd ac efelychydd slafaidd o Wm. Owen Pughe, yn gyfaill iddo ac yn
fwy Puwaidd na Pughe ei hun. Credai yn santeiddrwydd pob sillaf o'r Gymraeg,
mai hi oedd yr iaith gyntaf ar y ddaear.
Yr
oedd yn gyfaill i Gymry amlwg y ddinas, yn llawenhau yn nhafarn Jac Glan y Gors
a thafarndai eraill pan fyddai'r Cymreigyddion yn cwrdd ynddynt. Nid anodd yw
dychmygu'r cwmni llawen hwn yn canmol a derbyn yn ddi-gwestiwn syniadau
pwysfawr Dr. Pughe pan ddeuai'r doctor mawr ei hun atynt ambell waith i
draethu.
Caerfallwch,
Hugh Hughes, Einion Môn, Eryron Gwyllt Walia, Arfonwyson, Iago Trichrug, dyna
rai o ffugenwau'r cwmni diddan a hoffai lwnc-destuna adeg Gŵyl Ddewi neu ar ryw
achlysur pwysig arall.
Gadawodd
rhai ohonynt y gymdeithas yn ddiweddarach gan fod ei "harferion wedi mynd
yn rhy llygredig" (dyfyniad o benderfyniad blaenoriaid Eglwys Jewin pan
alwyd hwy ynghyd yn gynnar iawn un bore Sul i drafod aelodaeth "y
gymdeithas lygredig").
'Roedd
'na gymdeithas "Y Caradogion" hefyd am dymor byr ac 'roedd
Caerfallwch a'i ffrindiau'n aelodau ohoni. 'Roedd hon yn "hapusach"
hyd yn oed na'r Cymreigyddion, canys canu a'i hwylio hi y byddent gan amla mewn
rhyw dafarn neu'i gilydd.
Clywodd
y polîs ganu bras mewn iaith estron un noson a dyma wneud cyrch ar y dafarn gan
dybio mai Ffrancwyr yn cynllwynio yn erbyn y brenin oedd yno. Dywedir i
`gwsmeriaid' guddio dan y bar ac i eraill ffoi. Mae'n ogleisiol meddwl bod
Caerfallwch a'i gwmni dan y bar!
***
EITHR
o dan y cwmnïa hapus a'r ysgolheictod llafurus yr oedd bywyd arall gan
Gaerfallwch, bywyd dirgel, ei fywyd iawn efallai. Y Rothschilds oedd ei
gyflogwyr fel y cofir, ond nid oes sôn amdano yn archifau'r teulu. Cefais
sicrwydd gan Anthony de Rothschild ei hun nad yw enw "Thomas Edwards"
ar lyfrau'r cwmni o gwbl.
Ac
eto tua 1830 gwelwn yr un teulu'n mynegi eu gwerthfawrogiad o wasanaeth
arbennig y dyn hwn a chyflwyno iddo siec am £1,000! Beth fyddai gwerth cymharol
arian felly heddiw? Wele, mae yma ddirgelwch!
Mae'n
ddigon hysbys fod y teulu, yn gynnar iawn, â busnes ganddynt ar draws Ewrop
gyfan. 'Roedd eu dylanwad ariannol yn fawr a'u cysylltiadau yn egsotig. Un o'u
harferion oedd cyflogi negeseuwyr, 'couriers', i gludo cenadwri ariannol o bryd
i'w gilydd o lysoedd a seneddau Ewrop.
Ymddengys
iddynt wobrwyo Caerfallwch am unioni eu cyfrifon gyda rhai o dywysogion y
cyfandir. Mae'r hanes yn sawru o ramant.
Byddai'r
couriers yn defnyddio colomennod i yrru negeseuon brys at eu meistri, ond mae'n
o debyg fod Caerfallwch yn fwy na negesydd syml cyn ei wobrwyo mor hael.
Yr
oedd yn dipyn o law gyda ffigurau fel y gwyddom ac mae'n eithaf posibl ei fod
yn un o 'ddynion y nos' a wibiai nôl ac ymlaen i Ewrop ar waith ariannol y
teulu fel un o'r couriers, ond hefyd fel un o'r arbenigwyr y dibynnai'r
couriers arnynt am eu negeseuon.
Rhyfedd
meddwl am Gymro gwlatgarol, ysgolheigaidd, gwrthfrenhinol, gwrth-gyfalafol,
radical llwyr yn llinach ac ysbryd Glan y Gors a Thomas Roberts Llwynrhudol, yn
byw bywyd mor wahanol i'w fywyd Cymreig a hysbys!
Fe
gofir iddo ddweud y carai roi cweir i John Elias ("if I only had the
time"). Yn y cyswllt yma hefyd dywed wrthym, mewn llinellau o
farddoniaeth, (ni ddisgynnodd yr awen yn drwm arno erioed!) am ei berygl nosol
ar y môr. Dyfynnaf ychydig yn unig o'r llinellau rhyfedd a'r orgraff Buwaidd:
-
Hwyliwn
ar y cevnvor gynt
0
safbwynt ysgolheictod nid yw Caerfallwch o bwys arbennig wrth gwrs. Ni
chyfrannodd ddim arhosol i na iaith na llenyddiaeth Cymru ar wahân i fathu'r
gair Pwyllgor ac ambell air arall. Ond yr oedd yn gymeriad egnïol, gwlatgarol
ac ymroddedig.
'Roedd
ei fywyd yn Windsor Terrace ("Llwybrau Llymwynt" fel y galwai ef y
Ile!) yn foethus fel y tystia'i lythyron at Arfonwyson. Mynych oedd ei
wahoddiad i Arfonwyson ddod i swper ar nos Sul (sylwer ar nos Sul ... tybed a
oedd ar grwydr ar y nosau eraill?) " . . . to partake of fresh
duckling" ac i sgwrsio am eiriau, barnu Eisteddfodau (mae awgrym iddo
golli mewn cystadleuaeth!) i ddwrdio John Elias ac, yn sicr hefyd i roi ychydig
o help i'r anghenus Arfonwyson, a fu farw'n ifanc o'r dicáu.
Dysg
amheus a chwyddedig oedd ganddo (fel llawer yn ei gyfnod), ond cymeriad amryliw
ac amryddawn ydoedd serch hynny. (Mae tystiolaeth ei fod er enghraifft yn medru
canu'r ffliwt).
***
RHITHIOL
ei berson, ac amwys, a chyfrannodd yn sylweddol o'i egni anghyffredin i
ffortiwn un o deuluoedd cyfoethoca'r byd. Eithr dirgel dros ben yw ei union
statws a'i swydd. Cyflawnodd orchwyl fawr wrth greu a chyhoeddi ar ei ben ei
hun eiriadur technegol a gafodd dderbyniad cenedlaethol.
Eithr er iddo gysylltu â chyfathrachu â
Chymry blaenllaw ei gyfnod ni welais air amdano yn llythyron y rheini. Hwyrach
i'w atgasedd o eisteddfodau, ei ffrae â John Elias, ei ddadlau â Silvan Evans a
Thomas Gee ac eraill gyfrannu at ei anwybyddu, bwriadol neu anfwriadol, gan y
‘sefydliad Cymraeg'.
Y
Brython yn unig a roddodd ofod teilwng i'w farwolaeth. Cyfeirio at y digwyddiad
yn unig wnaeth Y Seren, ac felly hefyd Yr Arweinydd, Y North Wales Chronicle,
a'r Cymro. Mae'r anghofrwydd ohono bron yn llwyr, gwireb sobreiddiol efallai
i'w chymhwyso at waith a ffwdan llawer ohonom ninnau heddiw.