HEN FALEDI'R GLOWYR gan Gomer M.Roberts

PAN oeddwn yn weinidog ym Morgannwg, yn y pumdegau, fe drigai hen fab gweddw gerllaw imi a oedd yn dipyn o gymeriad. Nid oedd yn aelod o'm heglwys, ond " chi sydd i 'nghladdu i" meddai wrthyf fwy nag unwaith. Yn ei ddydd bu'n casglu hen faledi a chaneuon printiedig a gyhoeddid ac a genid yng nghymoedd Morgannwg yn hanner olaf y ganrif ddiwethaf a blynyddoedd cynnar y ganrif bresennol.

Aeth â nhw gydag ef pan fu'n gweithio mewn glofeydd yn America am rai blynyddoedd. Ond yn ôl i Gymru y daeth, a thrigai mewn bwthyn ar ei ben ei hun dan amgylchiadau cyntefig iawn.

Cefais olwg ar ei gasgliad, ar ôl arfer pob rhyw ddichell i'w benthyg. "Cofiwch ddod a nhw'n ôl," mynte fe, "neu fydd hi ddim yn dda arnoch chi." Y mae'n debyg iddo roi benthyg ei faledi unwaith i'w hen gyfaill, Sam y Delyn, ac amheuai iddo golli rhai ohonynt y pryd hynny. Nid oedd hynny'n wir, oblegid fe fuasai Sam wedi eu dangos nhw i mi.

Bu farw'r hen fachgen o'r diwedd, ac ar ôl ei angladd fe drosglwyddodd teulu'i frawd y casgliad i mi fel cydnabyddiaeth am ei gladdu.

***

AR Y cyfan 'roedd golwg go aflêr ar y baledi, rhai mewn cyflwr go dda ond y mwyafrif ohonynt wedi malu'n ddrwg a'r hen frawd wedi eu dwyno wrth eu bodio. Datodais hwy oddi wrth ei gilydd a'u trefnu'n ôl eu testunau, a'u cymhennu nhw gorau ag y gallwn. Gwelais fod gennyf tua dau gant o faledi a chaneuon a gyhoeddwyd yn y De o tua chanol y ganrif ddiwethaf i flynyddoedd cynnar y ganrif bresennol.

Amrywient yn fawr yn ôl eu cynnwys – rhai'n ddigrif a rhai'n hiraethlon a dagreuol, rhai'n delio â charu a phriodi, llofruddiaethau, caneuon crefyddol, &c., &c.

'Roedd nifer ohonynt yn ymwneud â damweiniau a thanchwaoedd yn y pyllau glo, a chwynion y gweithwyr ynghylch amodau gweithio a chnaciau'r meistri adeg streiciau. Fel un a fu'n lõwr am ryw chwech neu saith mlynedd pan oeddwn yn ifanc apeliai'r rheini'n fawr ataf, a chyfyngaf fy sylw iddynt hwy yn hyn o ysgrif.

Go ychydig o wybodaeth a geir yn y baledi am yr awduron a'r gweisg a'u cyhoeddodd, ond pan geid y rheini fe'u nodaf. I gychwyn, wele deitlau'r baledi am y damweiniau a'r tanchwaoedd:

Ceir enwau ac oedran y lladdedigion yng Nghwmpenannar (19), Risca (138, deuddeg ohonynt rhwng deg a thri-ar-ddeg oed), Ferndale Valley (52 o'r rhag "a gafwyd" o'r "agos i 200"), Aberdare junction (7), a Lefel yr Afon, Aber-nant (6).

Yn yr un gyntaf yn unig y nodir y dôn, sef "y Don Fechan". Y mae'n amlwg mai cynnyrch yr un wasg yw 5, 6 a 7, oblegid ar dop y dudalen gyntaf ceir darlun – woodcut, mi dybiaf – o ddamwain mewn pwll glo. Sylwer fod tair o'r baledi yn Gymraeg ac yn Saesneg.

***

YR AIL ddosbarth yw'r caneuon ynghylch caledi'r glowyr a'u cwynion ynghylch ymddygiad y meistri, sef Can y Gormeswr (tt.2) a Peryglon y Glowr ... A New Song on The Injustice done to the Collier in not getting paid for small coal (tt.4). gan W. Barrow (Pererin Arfon) – ef mae'n ddiau biau'r Gymraeg a'r Saesneg, eithr nid yr un yw'r testun.

Fe ddiogelodd yr hen frawd hefyd nifer o argrafflenni bychain (broadsides) sydd erbyn heddiw yn brin iawn, fel y gŵyr pob casglwr. Y mae un-ar-ddeg o'r rhain yn y casgliad, sef Cri y Glowr, gan Ben Bowen (i'w chanu ar y 'Gwenith Gwyn' neu 'Yr Eneth gad ei gwrthod'); Clywch gri y Glowr Tlawd; Gormes y Meistri a Llefain y Glowyr, gan Rhosle (i'w chanu ar yr `Y Bachgen Main'); Cwyn y Glowr Tlawd yn nghanol Trallod; Y Lock Out yn 1898. Carchariad Henadur D. Morgan (Dai o'r Nant), a Mr C.B. Jones (i'w chanu ar 'Gwnewch bopeth yn Gymraeg'); Cwynfan y Gweithiwr. Gan Hen Löwr Profiadol (i'w chanu ar 'Just before the battle mother'); Cerdd yn gosod allan 'Cwyn y Glowr; Y 'Strike' (i'w chanu ar 'Gwnewch bopeth yn Gymraeg'); Y Cload Allan yn Neheudir Cymru; Emyn y Glowr, gan Gwilym . . - (?), Penrhiwfer (i'w ganu ar 'Capel-y-Ddôl'), a Pan aiff Syr Wil i'r Bedd (ar 'Gwnewch bopeth yn Gymraeg').

***

Y MAE'R rhain, at ei gilydd, yn ddogfennau cymdeithasol pwysig. Caiff 'Syr Wil' – Syr William Thomas Lewis (1837-1914, gw. Y Bywgraffiadur Cymreig), Arglwydd Merthyr cyn ei farw, un o brif anturwyr y fasnach lo yng Nghwm Rhondda yn ei ddydd, gryn lawer o sylw yn y caneuon. Cyfrifid ef yn ŵr caled gan y glowyr. Yn y gân i'r Cload Allan fe ddywedir:

A chyfeirir ato fel hyn yn Clywch Gri y Glowr Tlawd:

A dyma ddau bennill o'r gân Pan aiff Syr Wil i'r Bedd: