Y Casglwr - Cymdeithas Bob Owen

SWYNGYFAREDD YR HEN RECORDIAU gan Huw Williams

AETH tros ganrif heibio, er pan eisteddodd Thomas Edison o flaen ffonograff, a chan adrodd yr hen rigwm Saesneg hwnnw am Mary a'i hoen bach lwyddo i argyhoeddi'r byd ei bod yn bosibl 'recordio' llais. Rhyw ugain mlynedd yn ddiweddarach, ym 1897, 'roedd disgiau silinder yn cael eu masnachu ym Mhrydain gan y Gramophone Co. Ltd (HMV yn ddiweddarach), ac erbyn troad y ganrif bresennol 'roedd yna hefyd ambell silinder o ganeuon Cymraeg ar y farchnad.

Cwestiynau a ofynnir yn aml yw pa bryd y cynhyrchwyd y record gyntaf gan artist Cymraeg, a phwy oedd yr artist hwnnw? Mi hoffwn yn fawr fedru ateb, gan nodi'r union bennod a'r adnod, ond gan fod yna elfen o ansicrwydd yn y mater, a bod y ceisiadau cynnar i recordio at ei gilydd heb eu dyddio, efallai y byddai'n well imi ymatal am y tro rhag enwi neb na nodi unrhyw ddyddiad pendant.

***

'ROEDD YNA gyfeiriadau at ychydig o recordiau Cymraeg yng nghatalog y Gramophone & Typewriter Co. erbyn 1902, ac fe wyddom fod y cyfryw recordiau wedi cynyddu'n sylweddol mewn nifer erbyn yr ymddangosodd catalog arall gan yr un cwmni ym 1914. Wrth astudio'r catalogau cynnar mae'n weddol amlwg mai ar gyfer y farchnad Gymreig yn unig yr oedd y mwyafrif o gantorion Cymru yn recordio cyn tua 1910.

Un o'r cantorion cyntaf y daeth ei enw i sylw’r genedl fel artist recordio oedd David Brazell, y bas-bariton o'r Pwll, Llanelli, a pherchen llais hynod o soniarus ac ystwyth. Bu ef wrthi'n brysur yn recordio i tua hanner dwsin neu ragor o gwmnïau rhwng 1900 a 1910, a hynny ar ôl darparu rhai silindrau cŵyr yn niwedd y ganrif o'r blaen, a pharhaodd i geisio diwallu anghenion y farchnad recordiau yng Nghymru tan y tridegau, gan recordio rhaglenni yn cynnwys baledi, caneuon Cymraeg, a detholion o opera ac oratorio.

Mab i löwr oedd David Brazell, a bu'n gweithio am dymor yn y diwydiant alcam cyn mynd ati i astudio i'r Academi Gerddorol Frenhinol ym 1901. Am gyfnod bu'n aelod o Gwmni Opera Carl Rosa, ond gwell ganddo oedd dilyn gyrfa fel datganwr proffesiynol ar ei liwt ei hun, a bu'n cyngherdda am lawer o flynyddoedd yn y prif ddinasoedd yng Nghymru a Lloegr, yn ogystal ag ar y cyfandir. Yn Ysbyty Bryntirion Llanelli ym 1959 y bu farw, yn 84 oed, a hynny'n ddigon di-sôn-amdano.

***

DIDDOROL yw sylwi mai i gyfeiliant piano yr oedd artistiaid Cymreig yn perfformio cyn tua 1906/7, felly os digwydd inni ddod ar draws hen record 78 o rywun yn canu cân Gymraeg i gyfeiliant cerddorfa, gallwn fod yn reit sicr nad record a gynhyrchwyd yn ystod blynyddoedd cyntaf y ganrif mohoni.

Ystafelloedd bychain iawn oedd y stiwdios recordio cynnar, gyda phrin digon o le ynddynt ar gyfer piano ac unawdydd, ond unwaith yr aethpwyd ati i'w ehangu yr oedd yn bosibl darparu recordiau dan amgylchiadau mwy uchelgeisiol, gyda chyfeiliant cerddorfa fechan.

Mae 1908 yn flwyddyn bur bwysig yn hanes recordio yng ngwledydd Prydain, oherwydd yn ystod y flwyddyn honno yr agorodd y Gramophone Co. ei ffatri recordiau 'newydd' yn Haynes, Swydd Middlesex. O hyn allan yr oedd yn bosibl paratoi recordiau yn gyfan gwbl yn Lloegr, yn hytrach na dibynnu ar ffatrïoedd yn yr Almaen i wneud rhan helaeth o'r gwaith, a gorfod mewnforio recordiau.

Yn ystod y dauddegau fe welwyd recordiau Cymraeg o well ansawdd ar y farchnad, diolch yn arbennig i'r rhai a fu wrthi'n ddiwyd yn arbrofi gyda chyfarpar a ddangosodd beth oedd posibiliadau a manteision recordiau trydan. Gwahoddwyd amryw o gantorion Cymreig i ail-recordio rhaglenni trwy gyfrwng y broses 'newydd' hon, a da y gŵyr y cyfarwydd bod y recordiau hynny a wnaeth cantorion fel Leila Megane, Megan Telini a David Brazell trwy gyfrwng y broses 'newydd' hon ganmil yn well o ran eu hansawdd na'r recordiau hynny a ddarparwyd ganddynt yn flaenorol.

***

ERBYN tua 1925, 'roedd yna newid mawr wedi digwydd yn hanes recordiau Cymraeg, a thua chant o deitlau Cymraeg wedi cael eu darparu ar label Winner gan Edison Bell, a thua deugain neu hanner cant yn ychwanegol gan gwmni Zonophone, heblaw eitemau eraill gan Regal, Beltona, Columbia, Imperial, Aco, a chwmnïau bychain eraill.

Ond bu'n rhaid disgwyl tan 1929, pryd y dechreuodd cwmni Decca fasnachu recordiau, cyn y gwelwyd newid syfrdanol ym maes recordio eitemau Cymraeg, a da o beth i ni fel cenedl oedd mai Cymro, sef Edward ('Ted') Lewis, a fu farw rhyw ddeunaw mis neu ddwy flynedd yn ôl, oedd Cadeirydd Cwmni Decca am flynyddoedd maith.

Rhwng 1929 a 1935 darparodd Decca 33 o recordiau o gerddoriaeth leisiol ac offerynnol Cymreig, gan gynnwys recordiau gan Hughes Macklin (y tenor o Gaernarfon), Mair Jones, Parry Jones, Owen Bryngwyn, cantorion W. S. Gwynn Williams a Ted a May Hopkins.

Ym 1949 cynhyrchwyd tua deugain o recordiau ychwanegol gan Decca yn y gyfres o recordiau Coleg Harlech, yn cynnwys rhaglenni gan Ceinwen Rowlands, Bob Roberts Tai'r Felin, a David Lloyd, heblaw cerddoriaeth offerynnol gan Grace Williams a Hubert Davies.

***

BU’R hen recordiau 78 yn boblogaidd iawn ar aelwydydd y genedl am tua thrigain mlynedd, hyd nes y cawsant eu disodli ar ôl 1952 gan recordiau hirfaith modern. Datblygiadau pwysig eraill yn y pumdegau oedd sefydlu Cwmni Qualiton gan John Edwards (1953) a ffurfio Cwmni Delyse gan Isabella Wallich (1955). Ymhlith y rhai cyntaf i recordio i Qualiton 'roedd y tenor David Price a Chymdeithas Gorawl Pontarddulais, ac ar labeli cynharaf Delyse fe welwyd enwau artistiad poblogaidd megis Osian Ellis a Brychan Powell.

Gofynnir yn aml iawn pa recordiau Cymraeg neu Gymreig y dylid eu casglu, a pha recordiau 78 yn dwyn enwau artistiaid Cymreig sy'n brin ac yn werth talu arian mawr amdanynt yn y farchnad ail-law. Er nad yw'n hawdd bod yn bendant bob amser wrth drafod hen recordiau mi garwn awgrymu rhai eitemau y byddai pob casglwr gwerth ei halen yn annoeth iawn pe bai'n eu hanwybyddu.