CYLCHGRONAU CAERNARFON 1800-1855
gan Maldwyn Thomas
YMDDANGOSODD deunaw o gylchgronau yn nhref Caernarfon yn ystod y blynyddoedd 1800-1856. Yr oedd naw ohonynt yn fisolion, ac fe fu byw tri o'r rhain am gyfnodau hwy na'r gweddill, sef Tywysog Cymru, (1832-33), Cylchgrawn Rhyddid, (1840-42), a'r Amaethydd, (1845-46). Cylchgronau a oedd yn gysylltiedig ag achosion pendant oedd y tri, ac argraffwyd hwy yn swyddfa'r Herald.
Efallai bod y cyswllt hwn â swyddfa'r Herald, wedi bod yn gymorth wrth ddosbarthu'r cylchgronau hyn, er nad yr un, o gryn dipyn, oedd darllenwyr y misolion a darllenwyr y Carnarvon and Denbigh Herald wythnosol.
Eithr y misolyn a fu byw hwyaf oedd Trysorfa Yr Ieuenctid, a gyhoeddwyd ddau ddwsin o weithiau o Ionawr 1833. Y cyhoeddiad bychan gwylaidd hwn oedd mentr gyntaf Josiah Thomas Jones ar faes y cyfnodolion - ac ef, hyd y gwyddys, oedd y lleiaf profiadol o'r holl argraffwyr a'r cyhoeddwyr a fu yn ymhél â chylchgronau yng Nghaernarfon yn ystod y cyfnod sydd dan sylw yma.
Ond yr oedd trefn ar waith Josiah Thomas Jones - ef a'r Parch William Jones, Amlwch, golygydd y cylchgrawn, a oedd yn rhannu'r cyfrifoldeb am gasglu dyledion ynglŷn â'r cyhoeddiad yn siroedd y gogledd.
Yma eto yr oedd cyswllt rhwng Trysorfa yr Ieuenctid a chorff pendant, yn yr achos hwn yr oedd dolen rhwng y cylchgrawn a mudiad grymusaf y cyfnod, sef yr Ysgolion Sul Anghydffurfiol.
***
HANES o gyhoeddi byrhoedlog neu o ymddangosiad afreolaidd oedd hynt y cylchgronau eraill ymysg y deunaw. Ond yr oedd un dyhead yn uno amryw o gyhoeddwyr y cylchgronau hyn â'i gilydd - sef yr awydd poenus hwnnw am gyflwyno newyddion diweddar a ffres ar gyfer eu darllenwyr.
Thomas Roberts, argraffydd cyntaf Caernarfon, a gychwynnodd y busnes newyddion yn y dref, pan geisiodd gynnig y math hwn o wasanaeth ar dudalennau'r Greal, (1800), gyda'i 'Newyddion Cartrefol a Phellenig', er nad oedd arafwch blin ymddangosiad rhifyn Ionawr o'r cylchgrawn yn argoeli'n dda am lwyddiant mawr yn y maes arbennig yma. Yr oedd cyflwyno newyddion yn rhan bendant a chyhoeddus o bolisi hyrwyddwyr Cylchgrawn Rhyddid, (1840) a Humphreys' General Advertiser, (1852).
Nid ymddangosodd yr un cylchgrawn yng Nghaernarfon am bedair blynedd ar bymtheg ar ôl tranc Yr Eurgrawn (1897). Ar y llaw arall yr oedd y tri degau a'r pedwar degau - blynyddoedd enwadol a gwleidyddol byrlymus yng Nghymru - yn gyfnod toreithiog yn hanes cylchgronau'r dref.
Cymraeg oedd iaith pob un o'r deunaw heblaw am yr Anti-Figaro (?), (1854), (?), a oedd, yn ôl gair John Davies 'Gwyneddon', yn gyhoeddiad dwyieithog, a'r misolyn Saesneg Humphreys' General Advertiser, (1852). Prin yw'r dystiolaeth am gylchrediad y mwyafrif o'r cyhoeddiadau hyn.
Yr oedd deunydd y cylchgronau yn cynnwys amrywiaeth o wybodaeth gyffredinol a gwybodaeth lenyddol, gyda phwyslais amlwg yn y rhan fwyaf ohonynt ar destunau crefyddol - yr oedd Y Greal, (1800), Yr Eurgrawn, (1807), Y Sylwedydd, (1831), yn amlwg yn y dosbarth hwn. Cyhoeddwyd pump o gylchgronau, sef Trysor i'r Ieuangc, (1826), Y Wawr-Ddydd, (1830), Trysorfa yr Ieuenctid, (1833), Cylchgrawn Yr Ysgol Sabbothol, (1854) a'r Esboniadur, (1854), yn benodol ar gyfer amryfal anghenion disgyblion ac athrawon yr Ysgolion Sul. Dyma batrwm a barhaodd yn hanes gweisg Caernarfon ar hyd y blynyddoedd.
| Teitl | Argraffydd/wyr | Cyhoeddwr/wyr | Dyddiad/au | Amcan | |
| 1. | Greal | Thomas Roberts | Evan Pritchard, 'Ieuan Lleyn', David Thomas, 'Dafydd Ddu Eryri', a 2 hyrwyddwr | 1800, 1 rhifyn | Ar gyfer oedolion; gwybodaeth gyffredinol ac ystyriaethau crefyddol; newyddion |
| 2. | Trysorfa Gwybodaeth neu Eurgrawn Cymraeg | Thomas Roberts | 'MrGriffith', ficer Caernarfon; David Thomas, 'Dafydd Ddu Eryri'; Peter Bailey Williams a 3 hyrwyddwr | 2 rifyn afreolaidd, 1af, 4 Ebrill 1807 - 20 Meh. 1807; 2ail, 1808 | Ar gyfer oedolion; gwybodaeth grefyddol a chyffredinol; peth newyddion |
| 3. | Trysor I'r Ieuangc Trysor I'r Ieuangctid (2 deitl) |
Peter Evans | Misolyn, Mai 1826-Ebrill 1827. | Ar gyfer plant a ieuenctid Ysgolion Sul M.C. sie Gaernarfon | |
| 4. | Y Waer-Ddydd | Peter Evans | Misolyn. Ion-Gorff 1830. | Ar gyfer ieuenctid; crefyddol | |
| 5. | Y Sylwedydd | R.M.Preece a'i gwmni | William Williams, 'Caledfryn' | Misolyn, Llannerch-y-medd, Ion-Gorff 1831; Caernarfon, Awst 1831-Rhag 1831. | Oedolion; cyffredinol, crefyddol, natur daearyddiaeth |
| 6. | Tywysog Cymru | Wm. Potter a'i gwmni | Y Parch. J.P.Thomas, Bangor | Misolyn. 15 Mai 1832-15 Gorff 1833 | Oedolion; cyffredinol; seryddiaeth ac ystyriaethau ieithyddol |
| 7. | Trysorfa Yr Ieuenctid | Josiah Thomas Jones | Josiah Thos. Jones a'r Parch. William Jones, Amlwch mae'n debyg | Misolyn. Ion 1833-Rhag 1834 | Ar gyfer ieuenctid ac athrawon Ysgolion Sul cyffredinol |
| 8. | Seren Ogleddol | (1)Josiah Thomas Jones | Josiah Thos. Jones; Hugh Hughes; 'Cristion'; William Williams, 'Caledfryn' | Misolyn. Ion 1835-Mai 1836 | Oedolion, Anghydffurfiol enwadol; gwybodaeth gyffredinol; newyddion |
| 8. | Seren Ogleddol | (2) James Rees | Hugh Hughes, 'Cristion'; William Williams, 'Caledfryn' | Misolyn. Meh-Gorff 1836 | Oedolion, Anghydffurfiol enwadol; gwybodaeth gyffredinol; newyddion |
| 9. | Yr Adolygydd | Lewis Evan Jones | Misolyn. Mawrth 1838-Chwef 1839 | Oedolion, hyrwyddo cymedroldeb, nid dirwest | |
| 10. | Y Drysorfa Hynafiaethol | James Rees a John Jones, Llanrwst | Owen Williams, 'Owain Gwyrfai' | Afreolaidd. 1838-c.1842 | Oedolion, hynafiaethol |
| 11. | Cylchgrawn Rhyddid | James Rees | 'Cynghrair Deddfau Yr Ŷd Yng Nghymru' | Misolyn. Hyd 1840-15 Ebrill 1842 | Oedolion; Dileu deddfau'r ŷd |
| 12. | Anti-Figaro | Lewis Evan Jones | John William Hughes, 'Edeyrn ap Nudd' | Dim manylion heblaw '1843' | Oedolion. gwrthradicalaidd, eglwysig |
| 13. | Yr Amaethydd | James Rees | James Rees | Misolyn. 4 Ion 1845-3 Hyd 1846 | Amaethwyr. Hyrwyddo diwygiadau amaethyddol |
| 14. | Yr Athraw Dirwestol | James Rees | 'Cyfundeb Dirwestol Gogledd Cymru' | Misolyn. Hyd 1850-Rhag 1850 | Oedolion. Dirwestol |
| 15. | Humphreys' General Advertiser | Hugh Humphreys | Hugh Humphreys | Misolyn. Medi 1852-Awst 1853 | Oedolion. Manylion am amserau trenau, a hysbysebu |
| 16. | Amddiffynydd Y ffydd A'r Cyfansoddiad Wesleyaidd | Hugh Humphreys | Hugh Humphreys a'r Parch. William Rowlands, 'Gwilym Lleyn' | Chwarterol afreolaidd. 1853-1854 | Oedolion. Hyrwyddo'r achos Wesleaidd |
| 17. | Cylchgrawn Yr Ysgol Sabbothol | Thomas Jones Evans, mae'n debyg |
Thomas Jones Evans | 1 rhifyn Ion 1854 | Oedolion. Ar gyfer athrawon Ysgolion Sul y M.C. |
| 18. | Yr Esboniwr | Thomas Jones Evans | Thomas Jones Evans | 1 rhifyn Chwef 1854 | Oedolion. Cyffredinol, at wasanaeth aelodau Ysgolion Sul y M.C. |